Οι διδάσκαλοι του Γένους και οι όσιοι του Ελληνομουσείου των Αγράφων

Ὑπό τοῦ Γέροντος Μαξίμου Ἰβηρίτου

Εἶναι πανθομολογούμενον, ὅτι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία καί ἡ Ἑλληνική Παιδεία δέν δύνανται νά νοηθοῦν κεχωρισμένως. Ἡ μία προϋποθέτει καί συμπληροῖ τήν ἄλλην. Αὗται αἱ δύο ἀκατάβλητοι δυνάμεις ἐστήριξαν καί διέσωσαν τό Ἔθνος μας κατά τήν μακραίωνα ἐκείνην περίοδον τῆς δοκιμασίας του, ἀλλά συγχρόνως προδιέγραψαν καί τήν μελλοντικήν ἱστορικήν του πορείαν. Μόνον ξένοι πρός τήν Ἑλληνικήν νοοτροπίαν καί πραγματικότητα, ἐξυπηρετοῦντες ἄλλας σκοπιμότητας καί ξένα συμφέροντα, δέν ἠμποροῦν ἤ μᾶλλον καί δέν ἐπιθυμοῦν νά κατανοήσουν τήν σημασίαν καί τήν ἀναγκαιότητα ὑπάρξεως καί συζεύξεως τῶν δύο τούτων παραγόντων διά τήν Πατρίδα μας, ἅτινα συνθέτουν εἰς τελευταίαν ἀνάλυσιν τήν Ἐθνικήν μας ὑπόστασιν καί ταυτότητα. Ἐνδεικτικόν, ἐκτός τῶν ἄλλων, εἶναι τό γεγονός, ὅτι οἱ πλεῖστοι Διδάσκαλοι τοῦ Γένους μας κατά τήν περίοδον τῆς δουλείας ἦσαν κληρικοί ἤ τιτλοῦχοι τῆς ἡμετέρας Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Ἐν προκειμένῳ, μεγάλην πνευματικήν σφραγῖδα καί Ἐθνικήν παρακαταθήκην ἀφῆκεν εἰς τά ἀπόκρημνα ὄρη τῶν Ἀγράφων καί εἰς τήν λοιπήν ὀρεινήν Εὐρυτανίαν ὁ Ὅσιος Εὐγένιος Γιαννούλης ὁ Αἰτωλός· ὅστις, μεταξύ τῶν ἄλλων, πρῶτος ἵδρυσε καί τήν ὀνομαστήν Σχολήν τῆς Ἱ. Μονῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβης) τῶν Μεγάλων Βρανιανῶν Ἀγράφων [= νῦν Βραγγιανῶν Εὐρυτανίας] κατά τό πρῶτον ἥμισυ τοῦ 17ου αἰῶνος (1650), πρός ἀνωτέραν μόρφωσιν τῶν Ἑλληνοπαίδων. Πρόκειται διά τό περιώνυμον «Ἑλληνομουσεῖον τῶν Ἀγράφων», ἡ προσφορά τοῦ ὁποίου εἶναι ἀνεκ­τίμητος. Εἰς τήν Σχολήν ταύτην παρηκολούθησε μαθήματα καί ὁ Διδάχος τοῦ Γένους Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός (1714-1779).

Ὁ Ὅσιος Εὐγένιος [Γιαννούλης ἤ Ἰωαννούλης] ὁ Αἰτωλός (1597-1682) κατήγετο ἐκ τοῦ Μεγάλου Δένδρου Ἀποκώρου Τριχωνίας καί θεωρεῖται εἷς ἐκ τῶν πλέον ἀξιολόγων κληρικῶν καί λογιωτάτων τοῦ Γένους, τοῦ ὁποίου μεγίστη ὑπῆρξεν ἡ συμβολή εἰς τήν ἀναγέννησιν τῆς Παιδείας κατά τούς σκοτεινούς καί δεινούς χρόνους τῆς Τουρκοκρατίας. Ἐπί τό γενικώτερον, εἰς τήν πρωτοβουλίαν αὐτοῦ ὀφείλεται ἡ ἵδρυσις τῶν περιφήμων «Σχολῶν τῶν Ἀγράφων». Ὁ ἴδιος ἀνέλαβε τήν διεύθυνσιν πολλῶν ἐξ αὐτῶν καί ἡ ὅλη δρᾶσίς του ὑπῆρξε ποικίλη καί κοινωφελής.

Εἰς τόν ῥηθέντα περιληπτικόν τίτλον «Σχολαί τῶν Ἀγράφων», ὑπήγοντο διά τήν ἀνωτέρω μόρφωσιν: τοῦ Καρπενησίου, τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβης) Μεγάλων Βρανιανῶν, τοῦ Φουρνᾶ καί τοῦ Προυσοῦ, ἔνθα ἐδιδάσκοντο ἡ ἀρχαία ἑλληνική γλῶσσα καί ἡ ποιητική (ἤτοι, μετάφρασις καί ἐξήγησις τῶν ἔργων τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γραμματείας καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνολογίας καί φιλολογίας), τά γραμματικά (ἤτοι, γραμματική καί συντακτικόν), τά λατινικά, ἡ θεολογία, ἡ φιλοσοφία καί ἡ ῥητορική. Διά δέ τά κοινά γράμματα: τοῦ Καρπενησίου, τῆς Ἁγίας Τριάδος Κτημενίων, τῆς Βράχας Κτημενίων, τοῦ Κερασοχωρίου ἤ Κερασόβου Ἀγραίων, τῆς Ἱ. Μονῆς Τατάρνης Ἀγραίων, τοῦ Μεγάλου Χωρίου Καρπενησίου, τοῦ Νεοχωρίου Τυμφρηστοῦ Φθιώτιδος, τῆς Καστανέας Ἀγράφων καί τῆς Ῥενδίνης Ἀγράφων. Εἰς τάς Σχολάς Καρπενησίου καί Βρανιανῶν ἐδιδάσκετο ἐν μέρει καί ἡ στοιχειώδης ἰατρική. Σχολεῖα βεβαίως διά τά κοινά γράμματα, ἐκτός τῶν ἀνωτέρω, ἐλειτούργουν ἀσφαλῶς καί εἰς ἕτερα χωρία, κατά τήν περίοδον τῆς Ὀθωμανικῆς κυριαρχίας.

Εἰς τήν χορείαν τῶν μαθητῶν τοῦ Ὁσίου Εὐγενίου τοῦ Αἰτωλοῦ συγκαταλέγεται καί ὁ Μητροπολίτης Λαρίσης καί πεντάκις πατριαρχεύσας Διονύσιος Μουσελίμης (μεταξύ τῶν ἐτῶν 1671-1694). Ὁ Πατριάρχης ΚΠόλεως Διονύσιος Δ΄ ὁ Μουσελίμης, ὁ ἐπωνυμούμενος καί Βυζάντιος διά τήν καταγωγήν του, ὑπῆρξε λόγιος καί ἱκανός Πατριάρχης, ἐραστής τῆς σοφίας, μανιώδης συλλέκτης βιβλίων, καί μέγας δωρητής τῆς Ἱ. Μονῆς Ἰβήρων.

Ὁ Ὅσιος Εὐγένιος ὁ Αἰτωλός ἔγραψε διάφορα θρησκευτικά συντάγματα καί λόγους, καθώς καί τόν Βίον Κυρίλλου τοῦ Λουκάρεως ὡς Ἁγίου. Ἐκοιμήθη δέ ὁ Ὅσιος ἐν προβεβηκυίᾳ ἡλικίᾳ τό 1682 εἰς τήν παρά τά Βρανιανᾷ Ἱ. Μονήν τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβης), ἔνθα καί ἐτάφη. Ἡ εἰς Ὅσιον ἀνακήρυξις αὐτοῦ ἐγένετο μέ τήν ὑπ’ ἀριθ. 346/1.7.1982 Πατριαρχικήν Πρᾶξιν· τιμωμένου ἐφεξῆς τήν 5 Αὐγούστου ἑκάστου ἔτους.

Ὁμολογουμένως, ἅπασα ἡ περιοχή τῶν Ἀγράφων κατέστη τῷ καιρῷ ἐκείνῳ φυτώριον μιᾶς πλειάδος Διδασκάλων, λογίων καί συγγραφέων, οἵτινες προσέφερον τά φῶτα αὐτῶν εἰς τόν ὑπόδουλον Ἑλληνισμόν. Κυριώτεροι δέ ἐξ αὐτῶν μετά τόν Ὅσιον Εὐγένιον τόν Αἰτωλόν ἦσαν:

α) Ὁ κοινός τοῦ Ἁγίου  Ὄρους Πνευματικός Ἱερομόναχος Κύριλλος ἐκ Φουρνᾶ τῶν Ἀγράφων, ὅστις ἐδίδαξεν ἀπό τοῦ 1763 μέχρι τοῦ 1769 εἰς τήν Κοζάνην καί ἦτο «εἰδήμων τῶν λογικῶν τεχνῶν καί ἐπιστημῶν».

β) Ὁ Ἀναστάσιος Γόρδιος (1654-1729), ὅστις ἐγεννήθη εἰς τά Μεγάλα Βρανιανά τῶν Ἀγράφων καί ἦτο εἷς ἐκ τῶν σπουδαιοτέρων Διδασκάλων τοῦ Γένους, θεωρούμενος ὡς ὁ «διασημότερος» τῶν μαθητῶν τοῦ Ὁσίου Εὐγενίου τοῦ Αἰτωλοῦ, καί ὡς ὁ «σοφώτατος» καί ὁσιώτατος Μοναχός τῶν λογίων τῆς ἐποχῆς του. Ἀπό τοῦ 1662-1664 ἐσπούδασεν εἰς τήν ἐκεῖσε Σχολήν τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβης). Πέραν τούτου μετέβη καί εἰς τήν Πάδοβαν, ἔνθα «ἠκροάσατο τῶν ἐν Ἰταλίᾳ σοφῶν». Φέρεται ὅτι ἐδίδαξεν εἰς τά Τρίκαλα, Καρπενήσιον καί Αἰτωλικόν, καί ἀπό τοῦ 1710 μέχρι τῆς τελευτῆς του τό 1729 ἐδίδαξεν εἰς τήν Σχολήν τῆς γενετείρας του. Πολλοί ἐκ τῶν μαθητῶν του διέπρεψαν εἰς ἄλλας Σχολάς ὡς ἄξιοι Διδάσκαλοι. Ὁ ἴδιος, ἐκ παραλλήλου μέ τό ἔργον του ὡς Διδασκάλου, ὑπῆρξε καί συγγραφεύς ἐνδιαφερόντων ἔργων, κατά τό πλεῖστον θεολογικοῦ περιεχομένου.

Αἱ πλούσιαι διά τάς πληροφορίας των ἐπιστολαί του ὑπερβαίνουν τάς 750. Ἀφῆκεν ἐπίσης καί ἐνδιαφέροντα ἐπιγράμματα εἰς ἀρχαίαν γλῶσσαν. Εἰς αὐτόν ὀφείλεται καί ἡ λαοφιλής βιογραφία τοῦ Ἁγίου Βησσαρίωνος, Μητροπολίτου Λαρίσης (1490-1541), συμπεριληφθεῖσα εἰς τάς ἐκδόσεις τῆς Ἀκολουθίας τοῦ Ἁγίου (1703, 1759) ἐν Βουκουρεστίῳ καί ἐν ἔτει 1797 ὑπό τῶν ἀδελφῶν Πουλίου ἐν Βιέννῃ. Ἡ αὐτή Ἀκολουθία ἐξεδόθη ἐν ἔτεσι 1800 καί 1821 ἐν ΚΠόλει. Ἕν ἐκ τῶν ἀξιολογωτέρων ἔργων αὐτοῦ εἶναι ὁ «Βίος τοῦ ἐν μακαρίᾳ τῇ λήξει γενομένου σοφωτάτου τε καί ἱερολογιωτάτου ἐν ἱερομονάχοις κύρ Εὐγενίου Ἰωαννουλίου τοῦ ἐξ Αἰτωλίας…», εἰς ἀρχαΐζουσαν γλῶσσαν. Ἔργα του τινά ἐξεδόθησαν ἐν Λειψίᾳ καί Μοσχοπόλει, ἀπό δέ τόν Σάθαν ὁ ἀνωτέρω «Βίος τοῦ Εὐγενίου….» ἐν Βενετίᾳ. Ὁ Ἀναστάσιος Γόρδιος ἐτάφη καί οὗτος εἰς τήν Ἱ. Μονήν τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβης), εἰς τόν νάρθηκα τοῦ Κεντρικοῦ Ἱ. Ναοῦ, ἐγγύς τοῦ Ὁσίου Εὐγενίου τοῦ Αἰτωλοῦ· ἀπέβη δέ τό τρίτον μέλος τῆς ἡρωϊκῆς τριανδρίας: Εὐγένιος, Γόρδιος, Θεοφάνης.

Ἡ εὐωδιάζουσα τιμία κάρα τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου καί τά πλεῖστα θαύματα, τά ὁποῖα ἐπιτελεῖ ἰδίᾳ κατά τούς τελευταίους χρόνους, ἀποτελοῦν  θεῖον προμήνυμα τῆς ἐν εὐθέτῳ χρόνῳ ἁγιοκατατάξεως αὐτοῦ. Ἤδη, ἀπό καιροῦ ἐπιχειρεῖται ἡ συγκέντρωσις γνωστῶν καί ἀγνώστων θαυμαστῶν σημείων τῆς ἁγιότητος αὐτοῦ πρός δόξαν Θεοῦ.

γ) Ὁ Νικόλαος Ἀγραφιώτης, ὅστις συνέγραψεν «Ἑλλήνων ἰατρῶν, παλαιῶν τε καί μεταγενεστέρων, ἰατρικήν ἐπιτομήν».

δ) Ὁ Δημήτριος Πολύζος [=Χατζῆ Πολύζος ἤ Χατζῆ Πολύζου ἤ Χατζῆ Πολυζώη], ὀνομαστός Διδάσκαλος τοῦ Γένους καί ὁμοχώριος τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου, μαθητεύσας εἰς τήν Σχολήν τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβης) τῶν Μεγάλων Βρανιανῶν Ἀγράφων. Ὁ λόγιος οὗτος Βρανιανίτης Διδάσκαλος ἦτο ἄριστος γνώστης εἰς τά γραμματικά καί ποιητικά. Ἐχρημάτισε δέ κατ’ αὐτόν («Τό παρόν βιβλιάριον…», σελ. 3)῾῾πλούσιος Μαθητῶν Διδάσκαλος᾿᾿ ἐν τῷ ἐξωτερικῷ πρῶτον καί εἶτα ἐν τῷ ἐσωτερικῷ τῆς χώρας, καθώς καί Σχολάρχης εἰς ὀνομαστάς Σχολάς τῆς ἐποχῆς του. Ἐξ ὅσων γνωρίζομεν, ἐν τῷ ἐξωτερικῷ ἐδίδαξεν εἰς τάς Σχολάς τῶν Ἑλληνικῶν Κοινοτήτων: Τεργέστης (Ἰταλίας), Βιέννης (Αὐστρίας), Πέστης (Οὑγγαρίας) καί Βλαχομπογδανίας ἤ Μολδοβλαχίας (Ῥουμανίας)· ἐν δέ τῷ ἐσωτερικῷ, εἰς τάς Σχολάς: Ἀθωνιάδος, Ὕδρας, Τήνου καί Καρπενησίου, παραδίδων ἐκ παραλλήλου καί ἰδιωτικά μαθήματα.

ε) Ὁ Σέργιος Μακραῖος, ἐξάδελφος τοῦ ἐκ Φουρνᾶ τῶν Ἀγράφων Ἱερομονάχου Κυρίλλου, ὅστις διηύθυνεν ἐπί 19 ἔτη τήν ἐν ΚΠόλει Φιλοσοφικήν Σχολήν, ἱδρυθεῖσαν τό 1711.

Μετά τήν κοίμησιν τοῦ  Ὁσίου Εὐγενίου τοῦ Αἰτωλοῦ († 5 Αὐγούστου 1682), ἱδρυτοῦ τῆς περιωνύμου Σχολῆς τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (Γούβης) τῶν Μεγάλων Βρανιανῶν Ἀγράφων, ὁ ἐκ  τῆς αὐτῆς κώμης καταγόμενος ἠγαπημένος μαθητής του Ἀναστάσιος Γόρδιος συνέχισε τό διδακτικόν αὐτοῦ ἔργον μέχρι τῆς τελευτῆς του. Ἀλλά καί πλεῖστοι ἄλλοι Διδάσκαλοι τῆς Σχολῆς συνέχισαν μετ’ αὐτόν τό ἔργον εἰς τήν Σχολήν ταύτην, ὅπως: ὁ Νικόλας Μαζαράκης, ὁ ἐκ Τροβάτου Σάββας ὁ ἡγιασμένος, ὁ Δαμασκηνός Ἀγγελοκαστρίτης, ὁ ἱστοριογράφος μαθητής τοῦ Ἀναστασίου Γορδίου Θεοφάνης ἐκ Φουρνᾶ Ἀγράφων, ὁ μαθητής τοῦ Θεοφάνους Χρύσανθος ὁ Αἰτωλός [= αὐτάδελφος τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ] καί ὁ Βρανιανίτης Διδάσκαλος τοῦ Γένους Δημήτριος Χατζῆ Πολύζου (πρβλ. Μοναχοῦ Μαξίμου Ἰβηρίτου: Ὁ Διδάσκαλος τοῦ Γένους Δημήτριος Χατζῆ Πολύζου ἐκ Μεγάλων Βρανιανῶν Ἀγράφων…, ἐκδοθέν φιλοτίμῳ δαπάνῃ τῆς Ἐνορίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Μεγάλων Βραγγιανῶν Εὐρυτανίας, Ἅγιον Ὄρος Ἄθω 2019).

[Ἐπί τῇ Ἡμερίδι εἰς τά Μεγάλα Βραγγιανά Εὐρυτανίας τήν 25 Ἰουλίου 2020 ν.ἡ.]

Ορθόδοξος Τύπος
ΑΚΤΙΝΕΣ