Η ανθρωπότητα έχει κάνει μακροχρόνιους πολέμους ενάντια σε πολλές διαφορετικές, ενίοτε φανταστικές απειλές. Στη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας το 1958 διεξήχθη ένας αμείλικτος διετής πόλεμος κατά ενός ζωικού είδους που δύσκολα κάποιος θα ανακήρυττε εχθρό: το σπουργίτι. H πραγματική αιτία αυτού του πολέμου ήταν η άθλια πολιτική του Κόμματος που απειλούσε την Κίνα με λιμό. Ο «εχθρός» δεν ήταν άλλος από το ενδημικό δενδροσπουργίτη: ένα μικρό, δειλό πουλάκι που είχε την ατυχία να συμπεριληφθεί στην «Εκστρατεία κατά των τεσσάρων πληγών» μαζί με τα κουνούπια, τις μύγες και τα ποντίκια, γνωστούς φορείς επικίνδυνων παθογόνων. H αυθεντία του Μάο κήρυξε τον πόλεμο επειδή οι «ειδικοί» χαρακτήρισαν το σπουργίτι ως ανταγωνιστικό είδος στην καλλιέργεια σιτηρών. Με την καθοδήγηση του Κόμματος ο όχλος έκανε μανιώδεις προσπάθειες ώσπου σχεδόν εξαφάνισε το είδος (1). Η αυθεντία του αρχηγού και η «αριστεία» του Κόμματος μετέτρεψαν το λαό της Κίνας σε αμείλικτο δολοφόνο εκατομμυρίων μικρών πουλιών, γεγονός που προκάλεσε μια ανυπολόγιστη οικολογική και επισιτιστική καταστροφή.
Αυτή η ιστορική εκστρατεία και άλλες παρόμοιες, δείχνουν ότι οι εκάστοτε αρχές, έχοντας την εξουσία της «αυθεντίας» και το «αλάθητο» του εμπειρογνώμονα, μπορoύν να αναδείξουν την πιο τρελή ιδέα σαν απειλή ή σωτηρία και να μετατρέψουν τον λαό, με την βοήθεια των μέσων ενημέρωσης, σε όχλο ή μια άλογη οντότητα με «επαναστατική» δυναμική.
Η αντιμετώπιση της σημερινής πανδημίας του SARS-CoV-2 δεν έχει φέρει ακόμα σημαντικά αποτελέσματα όπως θα ανέμενε η κοινωνία τον 21ο αιώνα, που στοχεύει να εποικίσει τον Άρη με την βοήθεια των «κέντρων αριστείας» στον ερευνητικό και πανεπιστημιακό χώρο.
Ο σύγχρονος άνθρωπος πιστεύει ότι είναι ανίκητος, αλλά η φύση παραμένει άγνωστη και διαθέτει απίστευτη κωμική διάθεση και χιούμορ. Μας θυμίζει πάντα, με τραγικό συχνά τρόπο, ότι ο δογματισμός είναι ο μόνος αήττητος εχθρός της κοινωνίας που, αν δεν σεβαστεί και κατανοήσει σε βάθος τους φυσικούς νόμους, θα είναι πάντα σε κίνδυνο. Οι ανθρώπινοι νόμοι και θεσμοί, το πολιτικά ορθό, το lifestyle, είναι σαθρά οικοδομήματα, συχνά μακριά από την λογική και τις ανάγκες του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Ιπποκράτη «ηγεμονικότατον απάντων η Φύσις» και η ρήση αυτή παραμένει εν ισχύ, παρά την εντυπωσιακή τεχνολογική εξέλιξη.
Γίνονται τεράστιες δαπάνες για νέες διοικητικές δομές και ανεξέλεγκτες ρυθμιστικές αρχές, ΜΚΟ, διεθνείς οργανισμούς, κλπ, αλλά οι σπουδές στην φιλοσοφία, τη λογική και ηθική που θα καθοδηγούσαν την τεχνολογία στην κάλυψη κοινωνικών αναγκών όπως η δημόσια υγεία, είναι εκτός των επιδιώξεων της σύγχρονης δυτικής κοινωνίας και απαξιώνονται.
Σήμερα παρατηρούμε ότι τα «κέντρα αριστείας» ανακοινώνουν αντιφατικά και μη αξιόπιστα συμπεράσματα για το νέο ιό. Ακόμα δεν γνωρίζουμε ούτε τον ακριβή χρόνο έναρξης της εξάπλωσης της νόσου, ούτε τον τρόπο που δρα, ούτε φυσικά την πορεία και την θεραπεία της, ενώ όλα τα κράτη έχουν επιβάλει τα ίδια στοιχειώδη μέτρα υγιεινής.
Το ερώτημα βέβαια είναι λίγο πιο περίπλοκο από την ανακάλυψη εδώ και τώρα, ενός εμβολίου. Η επιδημία, η πανδημία και η ενδημία είναι αρχαίοι Ιπποκρατικοί όροι, τόσο παλιοί όσο και οι ανθρώπινοι οικισμοί.
Το ερώτημα είναι γενικότερο: μπορεί μια ζωονόσος να εξαλειφθεί ή να ελεγχθεί δραστικά, σήμερα τον 21ον αιώνα; Η ιστορία μάς λέει, μάλλον όχι. Πράγμα αναμενόμενο αφού η φυματίωση, η πρώτη ζωονόσος που αποδεκάτισε την ανθρωπότητα για χιλιάδες χρόνια, εξακολουθεί να αποτελεί μια απειλή. Αν και για την αντιμετώπιση της «φθίσης» (έτσι έλεγε τη φυματίωση ο Ιπποκράτης), υπάρχουν ήδη εμβόλια και φάρμακα, αυτή προκαλεί εκατοντάδες θανάτους στην χώρα μας ετησίως. «Ξεχασμένες» ασθένειες όπως η διφθερίτιδα εμφανίζονται μαζί με νέες ζωονόσους, αποδεικνύοντας ότι η δημόσια υγεία στις μεγαλουπόλεις της παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας είναι σε συνεχή απειλή, είτε από παλιά παθογόνα είτε από ανθρωπογενείς δραστηριότητες.
Η νέα πανδημία λοιπόν μας αναγκάζει να ξανασκεφτούμε και να απομυθοποιήσουμε την μονομέρεια στην πρόοδο της βιοτεχνολογίας, που δεν μπορεί μόνη της να λύσει τα ιατρικά προβλήματα χωρίς μια ολοκληρωμένη και συνδυαστική γνώση. Σήμερα ακόμα, πολλοί ηγέτες και διαμορφωτές γνώμης με τεράστια ισχύ συμπεριφέρονται απέναντι στην πανδημία, όπως τότε ο Μάο.
Το lifestyle ως παντοδύναμο μέσο χειραγώγησης των μαζών έχει επιβάλει την εξίσωση των ανθρώπων με τα ζώα, μια μη λογική, αντιεπιστημονική ιδέα. Στη φύση οι θώκοι κάθε είδους είναι σαφώς διαχωρισμένοι και δεν συμβίωναν ποτέ σε τόσο στενή επαφή οι άνθρωποι με άλλα θηλαστικά όπως δεν φωλιάζουν μαζί διαφορετικά είδη ζώων. Ο διαχωρισμός αυτός διαμορφώνει και την ομορφιά των διαφορετικών τοπίων με την χαρακτηριστική σε κάθε θώκο βιοποικιλότητα.
Σήμερα η λύση στην πανδημία είναι η απομάκρυνση του ανθρώπου από τον άνθρωπο όχι από τα ζώα, με βαριές συνέπειες στην κοινωνία, αλλά όχι στην πανδημία.Οι ειδικοί παραβλέπουν τα δεδομένα για την διαειδική μεταφορά της ζωονόσου και η εξουσία επενδύει για τη λύση του προβλήματος με οικονομικά κριτήρια, σε ένα νέο φάρμακο ή στο εμβόλιο. Η σημερινή ιατρική προσέγγιση είναι περιχαρακωμένη στη σχέση φάρμακο – παθογόνο, και δεν θέλει να ενσωματώσει επαρκώς την οικοσυστημική αλλά και εξατομικευμένη διάσταση στην αντιμετώπιση των νόσων.
Η μονοσήμαντη αντιμετώπιση βέβαια της νόσου με το φάρμακο, δίνει άμεσα (αν και αναστρέψιμα αποτελέσματα) και είναι το θεμέλιο της οικονομικής ανάπτυξης των φαρμακοβιομηχανιών που έχουν τεράστιο τζίρο, άρα και πολιτική ισχύ. Καλλιεργείται μια αγωνία για το πιθανόν εμβόλιο ή το φάρμακο ενάντια στον ιό και ένας ανταγωνισμός κερδοφορίας.
Από την άλλη, υπάρχουν σοβαρές μελέτες που αποδεικνύουν την μόλυνση των ζώων (νυχτερίδες, κουνάβια, γάτες, σκύλοι, αιλουροειδή, κλπ) από τον ιό και την μεταφορά του από τις νυχτερίδες στον άνθρωπο (2). Πρόσφατα βρέθηκε ότι τα ποσοστά μόλυνσης σε σκύλους και γάτες είναι σημαντικά όπως αυτά των ανθρώπων. Οι γάτες και οι σκύλοι είναι εξίσου πιθανό να μολυνθούν με τον SARS-CoV-2 όπως και οι άνθρωποι, σύμφωνα με έρευνα στη Βόρεια Ιταλία. Οι επιστήμονες πήραν επιχρίσματα από τις μύτες, το λαιμό ή τον πρωκτό των ζώων. Κανένα από τα κατοικίδια ζώα δεν ήταν θετικά ως προς το ιικό RNA του SARS-CoV-2, αλλά σε περαιτέρω δοκιμές αντισωμάτων κατά του ιού που κυκλοφορεί στο αίμα ορισμένων ζώων, οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι περίπου το 3% των σκύλων και το 4% των γατιών έδειξαν στοιχεία προηγούμενης μόλυνσης (bioRxiv preprint).
Η ερευνητική ομάδα του Leroy (3) ασχολήθηκε με τον κίνδυνο της μεταφοράς του SARS-CoV-2 στα κατοικίδια και άλλα άγρια ή κατοικίδια ζώα. Το 2016, όπως αναφέρουν, υπολογίστηκε ο τεράστιος αριθμός κατοικιδίων στις δυτικές χώρες. Στη Γαλλία εκτιμάται ότι ζουν 7,3 εκατομμύρια σκύλοι και 13,5 εκατ. γάτες, καθώς το 50% των νοικοκυριών έχει τουλάχιστον έναν σκύλο ή μια γάτα. Παρόμοια εκτίμηση έγινε και για τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Στις ΗΠΑ το 57–59% των νοικοκυριών έχει κατοικίδιο, σκύλο το 38.4% και γάτα το 25.4% (4). Συνεπώς είναι επιβεβλημένη η μελέτη της διασποράς και μετάδοσης στα, ή από, τα κατοικίδια στον άνθρωπο. Η σύγχρονη στενή επαφή των ανθρώπων με τα ζώα μπορεί αποδεδειγμένα να μεταφέρει τον ιό από τον άνθρωπο στα κατοικίδια τα οποία μολύνονται και φέρουν τον ιό στο έντερο, στα κόπρανα και το σάλιο, ενώ δεν έχουν κανένα σύμπτωμα. Μελέτες έχουν ήδη δείξει ότι ο SARS-CoV-2 χρησιμοποιεί το ένζυμο ACE2 για να εισέλθει στα κύτταρα. Το ACE2 κυρίως εκφράζεται στα πνευμονομοκύτταρα II και τα επιθηλιακά κύτταρα αδένων (tracheobronchial submucosal glands) στα κουνάβια (ferrets) που νοσούν (5).
Οι γάτες στην Ελλάδα αριθμούν πολλά εκατομμύρια σε πληθυσμό, η πλειονότητα τους κυκλοφορεί ελεύθερα ή είναι αδέσποτες και συνεπώς πρέπει να αποτελέσουν πηγή ανησυχίας για την διασπορά του ιού σε άλλα ζώα ή και ανθρώπους. Οι γάτες είναι ευαίσθητες στη μόλυνση από τον ιό και μεταφέρουν αποδεδειγμένα τον ιό σε άλλες γάτες (6). Συνεπώς προγράμματα σίτισης και σπιτάκια για αδέσποτες γάτες στην τσιμεντένια Αθήνα είναι μια επιστημονικά αμφιλεγόμενη επιλογή και περιττή δαπάνη.
Προγράμματα επιτήρησης της νόσου στις γάτες, ιδίως σε χώρες με την ανεύθυνη νοοτροπία (αδέσποτο, αστείρωτο, μη σημασμένο) απέναντι στα κατοικίδια όπως η Ελλάδα, πρέπει να συμπεριληφθούν στην μάχη εναντίον της ασθένειας COVID-19. Ειδικά σε χώρες όπως η δική μας, όπου οι γάτες συμβιούν με άγρια ζώα (αλεπούδες, κουνάβια, νυφίτσες, κλπ) σε περιαστικά και αστικά μέρη.
H ομάδα του Sit δημοσίευσε μια μελέτη για την μόλυνση δύο σκύλων από ανθρώπους που έφεραν τον ιό χωρίς να εκδηλώσουν συμπτώματα. Η γενετική αλληλουχία του ιού που απομονώθηκε από τα σάλια και ρινικά επιχρίσματα των μολυσμένων σκύλων, ήταν όμοια με την ιϊκή αλληλουχία των μολυσμένων ανθρώπων (7).
Επίσης βρέθηκε ότι, από την σκοπιά της δομής και της βιοχημείας, ο ιός έχει συγγένεια όχι μόνον με τον ανθρώπινο υποδοχέα αλλά και με αυτόν πολλών ζώων, π.χ. σκύλο, γάτα, κουνάβι, νυφίτσα, μηρυκαστικά, νυχτερίδα και άλογα (2, 3). Όλες οι μελέτες δείχνουν ότι είναι επιτακτική η συστηματική μελέτη της διασποράς του ιού στα κατοικίδια και τα ζώα εκτροφής για να εκτιμηθεί ο κίνδυνος της διαειδικής διασποράς του ιού (6, 7, 8). Στο Χονγκ Κονγκ μελέτη σε συγκρότημα κατοικιών με νοσούντες ανθρώπους έδειξε ότι ο ιός που είχε μολύνει τις γάτες, ήταν πανομοιότυπος με αυτόν των ανθρώπων, ενώ βρέθηκε ότι ο ιός είχε περάσει στις κατσαρίδες και τα ποντίκια του κτηρίου όπου διέμεναν οι νοσούντες και τα μολυσμένα κατοικίδια. Μία μελέτη δεν λέει πολλά, αλλά επειδή τα έντομα είναι η αιτία μετάδοσης των περισσότερων επιδημιών, αξίζει να μελετηθεί περαιτέρω η παρουσία των ιών στα έντομα αφού μάλιστα ανιχνεύθηκε ήδη ο ιός στα λύματα. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα πρώτα ζώα στα οποία ανιχνεύθηκε ο ιός (νυχτερίδες, εντομοφάγοι, μοσχογαλές και γάτες) είναι εντομοφάγα θηλαστικά (2).
Η προσαρμογή όμως των μικροοργανισμών σε ποικίλα περιβάλλοντα, είναι δεδομένη και διαδεδομένη όχι μόνον σε ιούς αλλά και στα βακτήρια. Τα βακτήρια του γένους Neisseria είναι ένα καλό παράδειγμα που στηρίζει την πολυπαραγοντική αιτιολογία των επιδημιών. Το γένος Neisseria περιλαμβάνει μεταξύ άλλων, τα είδη N. Meningitidis, N. gonorrhoeae που από παλιά είναι γνωστά παθογόνα. Το 1879 ο A. Neisser παρατήρησε μικρούς κόκκους στην ουρήθρα 26 ατόμων με γονόρροια και βλεφαρίτιδα. Το 1887 ο Weichselbaum απομόνωσε την Νeisseriameningitidis σε εγκεφαλονωτιαίο υγρό ασθενών με μηνιγγίτιδα.
Αργότερα συνέχισε την έρευνά του με πειράματα σε μολυσμένα ζώα. Αν και υπάρχουν εμβόλια για πολλά στελέχη της Ν. meningitides, αυτή αποτελεί και σήμερα ένα σοβαρό πρόβλημα δημόσιας υγείας. Με την πρόοδο της έρευνας βρέθηκε ότι το γένος αυτό εποικίζει τις ρινοφαρυγγικές κοιλότητες και ευρύτερο φάσμα οργάνων σε πολλά θηλαστικά. Βρέθηκε να αποτελεί μικροβίωμα (φυσιολογική χλωρίδα) σε ζώα όπως, χιμπατζήδες, πίθηκους, γαϊδούρια, λεμούριος, σκύλους, αιγοπρόβατα, γάτες, κλπ, και να μεταφέρεται με τις μύγες προκαλώντας επιδημίες. Οι σκύλοι και οι γάτες εξετάστηκαν για το μικροβίωμα του στόματος λόγω του δαγκώματος που επιφέρουν στον άνθρωπο και τον κίνδυνο να μεταφέρουν ισχυρά παθογόνα (Abrahamian & Goldstein, 2011; Umeda et al., 2014). H συμβιωτική σχέση του γένους Neisseria με τη μύτη ή την στοματική κοιλότητα στα σκυλιά ή τις γάτες είναι από παλιά διαπιστωμένη, ενώ σήμερα αποσιωπάται από την ιδεοληψία των ζωοφιλικών λόμπυ. Με τον χρόνο και την εξέλιξη των μεθόδων, η εξάπλωση της συμβίωσης των βακτηρίων αυτού του γένους επεκτείνεται και στην στοματορινοφαρυγγική κοιλότητα και σε άλλα όργανα θαλάσσιων θηλαστικών όπως δελφινιών, θαλάσσιων ελεφάντων, αλλά και πτηνών όπως της πάπιας και πιγκουίνων.
Ενδιαφέρον όμως έχει η ανίχνευση το 2007, του γένους της Neisseria σε μύγες, γιατί αυτές είναι φορείς μετάδοσης ασθενειών δύσκολα ελεγχόμενων. Τέλος, για να κλείσει ο κύκλος, το γένος αυτό βρέθηκε πλέον να ζει ελεύθερα στο περιβάλλον, στο έδαφος, σε νερά, σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις και στον αέρα (σωματίδια αιωρούμενα ή βιοαερολύματα). Η πρόοδος των μοριακών τεχνικών έχει δώσει νέα διάσταση στην οικολογία και διαειδική μεταφορά πολλών ισχυρών, ή μη, παθογόνων. Αντίστροφα το βακτήριο Dietzia maris απομονώθηκε για πρώτη φορά σε ψάρια στο halibut (Harrison, 1929) και αργότερα στον κυπρίνο (Nesterenko et al., 1982), στη συνέχεια βρέθηκε στο έντερο της προνύμφης της παρασιτικής μύγας Wohlfahrtia magnifica. Οι προνύμφες αυτού του εντόμου είναι υποχρεωτικά παράσιτα των θερμόαιμων σπονδυλωτών (Toth et al., 2006). H μύγα W. magnifica είναι διαδεδομένη σε όλη την Ευρασία, ως ένα από τα κύρια είδη μυγών που προκαλούν μυίαση στα περισσότερα οικόσιτα ζώα. Συνεπώς οι επιδημίες και οι πανδημίες έχουν πολλαπλή αιτιολογία και είναι πολυπαραγοντικά φαινόμενα.
Ακόμα κι αν ενέχει αβεβαιότητα η σημασία αυτών των ευρημάτων που συνεχώς πληθαίνουν, η αναζήτηση για στελέχη Dietzia spp. ή άλλων (Enterococcus cecorum, B. Bronchiseptica, κλπ), ως πιθανών νέων παθογόνων, πρέπει να περιλαμβάνεται στις συστηματικές έρευνες για τις ανθρώπινες βαριές λοιμώξεις όταν δεν αναγνωρίζονται άλλοι παράγοντες.
Η πρώτη εκτίμηση των «ειδικών» ότι το καλοκαίρι ο ιός θα ήταν σε ύφεση, καταρρίφθηκε. Συνεπώς η αύξηση των κρουσμάτων θα πρέπει να οδηγήσει σε νέα μέτρα προστασίας ειδικότερα των λουόμενων, χωρίς προκαταλήψεις. Η διαδεδομένη στη χώρα μας πεποίθηση ότι στη θάλασσα τα παθογόνα δεν επιβιώνουν, δεν ευσταθεί στις σύγχρονες συνθήκες. Ο νέος κορωναϊός δεν γνωρίζουμε πόσο επιζεί στις ακτές ή στη θάλασσα που μπορεί να μεταφερθεί από άνθρωπο ή ζώο. Σήμερα πλέον ανακαλύπτονται σε πάσχοντες ανθρώπους, νέα μικρόβια (ζωονοτικά μικρόβια) σε περιπτώσεις σηψαιμίας, περιτονίτιδας, ενδοκαρδίτιδας, κλπ. Επίσης έχουμε νέα δεδομένα στην αλληλεπίδραση των ζώων (άρα και των μικροβίων που φέρουν), με το θαλάσσιο περιβάλλον στις σύγχρονες νέες συνθήκες εισβολής των ανθρώπων, των λυμάτων, κατασκευών και ζώων στην παράκτια ζώνη. Η προληπτική προσέγγιση για την αντιμετώπιση του ιού αλλά και την αποφυγή νέων παθογόνων στο θαλασσινό νερό και τις παραλίες, οφείλει να ληφθεί υπόψιν και να απαγορευτεί η αλόγιστη παρουσία σκύλων στις ακτές και ζώων σε όλους τους δημόσιους ή κοινόχρηστους χώρους. Η εύλογη και επιστημονικά ορθή αυτή ρύθμιση, όμως δεν προτείνεται από τις αρχές για να μην δυσαρεστηθούν τα ζωοφιλικά λόμπυ και ο δικαιωματισμός.
Η νέα πανδημία μάς ωθεί στην αναθεώρηση της κυρίαρχης προσέγγισης και των σύγχρονων ιδεοληψιών και στην αναζήτηση της γνώσης μέσω ενδελεχούς έρευνας των αιτίων και αναδεικνύει την σημασία της άποψης του Αριστοτέλη στα Φυσικά: «Επειδή το ειδέναι και το επίστασθαι συμβαίνει περί πάσας τας μεθόδους, ων εισίν αρχαί ή αίτια ή στοιχεία, εκ του ταύτα γνωρίζειν (τότε γαρ οιόμεθα γιγνώσκειν έκαστον, όταν τα αίτια γνωρίσωμεν τα πρώτα και τας αρχάς τας πρώτας και μέχρι των στοιχείων)».
*Βιολόγος- MSc Ωκεανογράφος- MSc Δημόσιας Υγείας – Phd Επιστήμη της Θάλασσας
Παραπομπές
- Κ. Μαυρίδης. Σπούργος ο Ανωφελής ο Καπιταλιστικός. https://ardin-rixi.gr/archives/213276
- Α. Μεταξάτου (2020). Ολοκληρωμένη αντιμετώπιση των κοροναϊών τον 21ο αιώνα. http://eranistis.net/wordpress/2020/04/08
- Leroy et al. (2020). The risk of SARS-CoV-2 transmission to pets and other wild and domestic animals strongly mandates a one-health strategy to control the COVID-19 pandemic.
- AVMA Pet Ownership and Demographics Sourcebook (2017-2018 edition) https://bit.ly/2QgWlyt
- J. M. van den Brand et al. (2008). Pathology of Experimental SARS Coronavirus Infection in Cats and Ferrets. Vet. Pathol. 45, 551–562.
- Shi et al. (2020). Susceptibility of ferrets, cats, dogs, and other domesticated animals to SARS–coronavirus 2. Science, 368, 1016–1020.
- Sit et al. (2020). Infection of dogs with SARS-CoV-2. www.Nature.com https://doi.org/10.1038/s41586-020-2334-5.
- Sun et al. (2020). COVID-19: Epidemiology, evolution, and cross-disciplinary perspectives. Trends Mol. Med. https://doi.org/10.1016/J.molmed.2020.02.008 Onlineaheadofprint.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου