Κατακαλών Κεκαυμένος, "Στρατηγικόν" ή "Τακτικόν" - Οι διδακτικές συμβουλές βυζαντινού πατέρα προς τα παιδιά του

Κατακαλών Κεκαυμένος, "Στρατηγικόν" ή "Τακτικόν"
Οι συμβουλές βυζαντινού πατέρα προς τα παιδιά του.
Ένα από τα αριστουργήματα της βυζαντινής γραμματείας και της παγκόσμιας λογοτεχνίας είναι το...

έργο Στρατηγικόν, συγγραφέας, ο βυζαντινός Κατακαλών Κεκαυμένος.
αρμενογεωργιανής καταγωγής, που μετά την αποστρατεία του ζούσε στα κτήματά του στη Β. Ελλάδα.
Το κείμενο τοποθετείται χρονικά μετά την οδυνηρή για την αυτοκρατορία μάχη του Μαντζικέρτ (1071) και περιέχει πλήθος οδηγιών, που δεν έχουν μόνο στρατιωτικό χαρακτήρα αλλά και συμβουλευτικό, ηθικό και παιδαγωγικό.
Επειδή ο τελευταίος αυτοκράτορας που μνημονεύεται στο κείμενο είναι ο Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας (1071-1078), συμπεραίνουμε ότι το εγχειρίδιο γράφτηκε μεταξύ 1075 και 1078 Ότι κάνει το έργο να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα του είδους, είναι οι πληροφορίες που μας παρέχει παράλληλα με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα.
Η τεράστια αξία του έγκειται στο ότι αποτελεί, ένα γνήσιο και σπάνιο πορτρέτο της βυζαντινής κοινωνίας, αφού στην ουσία πρόκειται περισσότερο, για μια πνευματική παρακαταθήκη ενός πατέρα προς τα παιδιά του.

Μετά την εποχή του Βασίλειου Β΄ Βουλγαροκτόνου και έχοντας διανύσει το πρώτο τέταρτο του 11ου αιώνα, το Βυζάντιο (1025) περνά σε πορεία παρακμής, ως αποτέλεσμα των συγκρούσεων μεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών και της διαρκώς αυξανόμενης φορολογικής επιβάρυνσης των επαρχιών.
Συνεπώς, η εποχή στην οποία γράφτηκε (11ος αιώνας) το "Στρατηγικόν" είναι η εποχή που αρχίζει η παρακμή με λάθος επιλογές, εσωτερικές διαμάχες, αναταραχές και σταδιακή απώλεια εδαφών για τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία.
Η βαθμιαία συρρίκνωση και η ανασφάλεια των ανθρώπων είναι εμφανής.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό συμβαίνουν κοινωνικές και πολιτισμικές αλλαγές:
συγκέντρωση της γης στα χέρια των δυνατών που ενισχύονται σε βάρος των φτωχών, διαφθορά και αδικία αλλά παράλληλα υπάρχουν και οι σώφρονες φωνές και η ανάδειξη πνευματικών ανθρώπων, ενώ σταδιακά αφυπνίζεται η ελληνική εθνική συνείδηση, διαδικασία που θα κορυφωθεί με την τραυματική εμπειρία της Άλωσης από τους Σταυροφόρους.

Κάποια αποσπάσματα από τις συμβουλές του πατέρα:

…να μη φθονήσεις και να μη μνησικακήσεις εναντίον κανενός,
γιατί οι μνησίκακοι οδεύουν το θάνατο…

…πρόσεχε παιδί μου, αυτά που σου φαίνονται χωρίς μεγάλη σημασία,
αυτά προκαλούν μεγάλους κινδύνους…

…οι άνθρωποι επιθυμούν διακαώς να φτάσουν τόσο ψηλά.
Ωστόσο μερικοί, όταν φτάσουν είτε λόγω της μεγάλης αρετής τους,
είτε με την προσπάθεια, είτε κατά παραχώρηση του Θεού,
στο τέλος παραμελούν και πέφτουν σε αλαζονεία,
με αποτέλεσμα να καταστραφούν…

…τα μελλοντικά να τα αντιμετωπίζεις σαν να ήταν τωρινά
και δεν θα σφάλεις…

…εσύ να είσαι ίσος απέναντι σε όλους
και δεν θα αποτύχεις από το σωστό σκοπό…

…άλλοι που φαίνονται ενεργητικοί είναι εντελώς νωθροί,
προσφέροντας λόγια κι όχι έργα∙
εσύ όμως δεν πρέπει να πιστεύεις στα λόγια τους, αλλά τα έργα…

…πρέπει να μαθαίνεις και τη δύναμη του εχθρού σου
και την πανουργία του…
αλλά μην δώσεις μάχη, πριν τον γνωρίσεις καλά και τον δοκιμάσεις.
Γιατί αν συγκρουστείς με τον εχθρό σου πριν να τον γνωρίσεις καλά,
δεν θα ξέρεις πώς να τον πολεμήσεις…

…τις σκέψεις σου να μη γνωρίζει κανείς…

…μην περιφρονείς τους αντιπάλους σου επειδή είναι ξένοι,
γιατί είναι κι εκείνοι λογικοί όπως κι εσύ
και υπάρχει σ’ αυτούς εκ φύσεως σοφία και πανουργία…

…η ανθρώπινη φύση έχει έμφυτη και την πανουργία και τη σοφία
και όπως επινόησαν οι παλιοί τα τεχνάσματα,
επινόησε κι εσύ το δικό σου σόφισμα και στήσε τρόπαιο νίκης…

…αν θέλεις να συμβουλεύεσαι κάποιους,
αυτοί να είναι λίγοι και πιστοί…

…είναι αξιέπαινο εκ μέρους σου
αν διαπιστώσεις ότι γίνονται αδικίες να τις σταματάς…

…μην καταφρονείς κανέναν, ακόμη και αν είναι ασήμαντος,
αλλά να τους αγαπάς και να τους ευεργετείς όλους…

…τους κόλακες κι αυτούς που σου λένε μόνο ευχάριστα λόγια
να τους αποφεύγεις, όπως αποφεύγει κανείς το φίδι…

…αν χρονοτριβείς κέρδος δεν θα έχεις…

…γιατί εγώ θέλω να είσαι τέτοιος που να σε θαυμάζουν όλοι
και για την ανδρεία σου και για την ορθοφροσύνη σου
και για τη γνώση και την ευγλωττία σου∙
κι αν τα τηρήσεις αυτά και τα ακολουθήσεις, θα ευτυχήσεις…

…είναι καλό για εσένα να σε κατηγορήσουν πολλοί άμυαλοι,
παρά ένας σοφός και πολύπειρος…

…πρέπει να φυλάγεσαι από τους φίλους πιο πολύ από τους εχθρούς…

…να μην καταδέχεσαι να σε κολακεύει κανείς,
αλλά μάλλον να κάνεις φίλους αυτούς που σου κάνουν κριτική…

…όλοι οι άνθρωποι είναι παιδιά ενός ανθρώπου, του Αδάμ,
τόσο οι βασιλιάδες, όσο και οι άρχοντες και οι ζητιάνοι…

…όλους να τους βλέπεις και να τους αντιμετωπίζεις με το ίδιο μάτι,
τόσο τους υψηλά ιστάμενους όσο και τους υπόλοιπους…

…αυτός που αναγνωρίζει το σφάλμα του είναι σοφός…

…να μην κάνεις τίποτε με αυθάδεια και θυμό, αλλά σε κάθε σου έργο
να προηγείται σύνεση και σοφία και φόβος Θεού…

…αυτός που ακολουθεί από πίσω τον πλούτο και τον επιθυμεί
δεν θα τον χορτάσει ποτέ, ακόμη κι αν αποκτήσει τα πάντα.
Βάλε λοιπόν ένα όριο σ’ αυτόν και πάψε να επιθυμείς τον πλούτο,
και θα βρεις την ησυχία σου…

…φιλία που σου κάνει κακό, να την εγκαταλείπεις
και να μην ντραπείς να το κάνεις,ακόμη κι αν κάποιος σε κατηγορεί….

…όταν έρχεται το βράδυ, να ανακρίνεις τη νύχτα τον εαυτό σου
για όσα έπραξες και είπες και για όσα άκουσες όλη την ημέρα.
Και αν μεν είναι καλά, να ευχαριστείς το Θεό,
αν είναι το αντίθετο πρόσεξε την επαύριο να μη γλιστρήσεις…

…αν κάποιος χάσει πολύτιμο μαργαριτάρι
ή κανέναν από τους πολύτιμους λίθους,
μπορεί να βρει να αγοράσει καλύτερους.
Αν όμως χάσει άνθρωπο, φίλο πιστό και καλό,
δεν μπορεί να τον ξαναβρεί….

…όταν είσαι μόνος, πάρε να διαβάσεις ένα βιβλίο,
αλλά όταν θα έχεις διαβάσει λίγο,
να μην επιχειρείς να μετράς τα φύλλα
ή να διαλέγεις όσα θεωρείς καλύτερα και να διαβάζεις μόνο αυτά,
γιατί δεν θα ωφεληθείς.
Αλλά αρχίζοντας από το ένα εξώφυλλο που έχει την αρχή του κειμένου,
να το διαβάσεις ολόκληρο μέχρι που να μην απομείνει γράμμα αδιάβαστο
και θα ωφεληθείς πολύ…

…η δύναμή σου να μην στηρίζεται στα χρήματά σου, αλλά στο μυαλό σου…

…κάνε κουράγιο, δεν γίνεται καλό χωρίς κόπο˙
από αγκάθι βγαίνει ρόδο και με τον ιδρώτα τα αγαθά…

…τους γιους σου και τις κόρες σου να τους μαστιγώνεις
όχι με ραβδί, αλλά με λόγια
και δεν θα μαστιγωθούν ποτέ από κανέναν άλλο…

…στο σπίτι σου φρόντισε να υπάρχουν
πρώτα τα αναγκαία και μετά τα περιττά˙
γιατί αν αγοράσεις πρώτα τα περιττά,
στο τέλος θα τα πουλήσεις, όταν σου λείψουν τα αναγκαία,
για να τα αγοράσεις…

…να αγαπάς όλους τους ανθρώπους,
αλλά το μυστικό σου να μην το λες σε κανέναν,
γιατί είναι πολύ επικίνδυνο…
αφότου πεις το μυστικό σου σε κάποιον,
από τη στιγμή εκείνη είσαι δούλος του…

…το μυαλό σου να βρίσκεται στο καλό
κι ο Θεός θα κάνει το καλό μαζί σου…

…να θυμάσαι ότι δεν είναι μόνιμα
ούτε τα ευχάριστα ούτε τα λυπηρά,
αλλά όλα έρχονται και παρέρχονται…

…οι γιοι σου και οι κόρες σου να σε σέβονται,
αλλά κι εσύ να τους σέβεσαι και να μην τους περιφρονείς,
ακόμη κι αν είναι μικροί˙
γιατί όπως μάθουν από σένα, έτσι θα κάνουν…

…να διαβάζεις πολλά και θα μάθεις πολλά…
για όσα δεν γνωρίζεις να ρωτάς αυτούς που γνωρίζουν
και να μην είσαι αλαζόνας…

Μέσω Θανάσης Πολυζόπουλος Παραθέτω το «Στρατηγικόν» του Κεκαυμένου [με πρόλογο στα λατινικά] σε pdf για όποιον ενδιαφέρεται: https://smerdaleos.files.wordpress.com/.../162045014...