Αρχιερείς - μέλη τής Φιλικής Εταιρίας

Συχνά - πυκνά, και ιδιαίτερα σε περιόδους Εθνικών εορτών, διάφοροι αντι-Εκκλησιαστικοί κύκλοι, (για λόγους προπαγάνδας), φροντίζουν να αναμασούν παρωχημένες και προ πολλού διαψευσμένες συκοφαντίες κατά Ιεραρχών τής Εκκλησίας, όσον αφορά την προσφορά τους στην απελευθέρωση τών Ρωμιών τού 1821.

 Γι' αυτό κι εμείς, για να εκτεθούν δημόσια οι εν λόγω προπαγανδιστές και οι σκοποί τους, θα παρουσιάσουμε εδώ μερικά ακόμα στοιχεία που αναιρούν τις συκοφαντίες τους, και εκθέτους τους ασεβείς σκοπούς τους. Οι απατεώνες συκοφάντες τής Εκκλησίας και τών Ιεραρχών, θα κριθούν και αυτοί με τη σειρά τους, με βάση τα ψεύδη τους από την ιστορία. Τα όσα έχουν γράψει συκοφαντώντας, θα παραμένουν στην ιστορία αυτού του τόπου ως παράδειγμα προς αποφυγήν προς καταισχύνη τους.

 Ο ρόλος των αρχιερέων κατά το 1821 υπέρ της Επανάστασης αναγνωρίζεται από τους ίδιους τους Τούρκους..

ιστορικούς. Ο Μώραλη Μελίκ Μπέη γράφει: «Τον λαόν [της Πελοποννήσου] υπεκίνησαν οι έχοντες συμφέροντα και σχέσεις μετά τούτων, οι έμποροι, οι πρόκριτοι και κυρίως οι μητροπολίται και γενικώς οι ανήκοντες εις τον κλήρον, δηλ. οι πραγματικοί ηγέται του έθνους», ενώ ο Σανί Ζαντέ: «Τα σχέδια [επαναστατικά] ετηρούντο μυστικά μεταξύ του Πατριάρχου, των Μητροπολιτών, των παπάδων, των δημογερόντων» (Νικ. Μοσχόπουλου, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως κατά τους Τούρκους ιστοριογράφους, Αθήναι 1960, σ. 167, 107 – Ιωάν. Παπαϊωάνου, Ιστορικές γραμμές, Λάρισα 1979, σ. 240).

            Ο Σκαρίμπας στο: "1821 και η αλήθεια" κάνει δυο φορές λόγο για «εκατοντάδες ιεράρχες» που υπήρχαν στην Οσμανική Αυτοκρατορία στα 1821, από τους οποίους ελαχιστώτατοι ευλόγησαν τα επαναστατικά όπλα, ενώ αλλού μιλά για «παμπληθύα ιεραρχών». Όπως παρατηρεί ο Πέτρος Γεωργατζής δεν «προχωρεί να προσδιορίσει πόσες ήταν αυτές οι εκατοντάδες. Δύο, τρεις, τέσσερες ή εννέα. Δηλ. πόσοι ήταν οι αρχιερείς;  200, 300, 400, 500 κ.λπ. έως 999;» (Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, σ. 206). Στη συνέχεια παραθέτει τις επαρχίες όλων των Πατριαρχείων εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και τους αντίστοιχους αρχιερείς (171 του Οικουμενικού και 12 των υπολοίπων Πατριαρχείων), προσθέτει τους δίχως επαρχίες αρχιερείς (τιτουλάριους), οι οποίοι ήταν περί τους 15-20, και συμπεραίνει: «Κατά συνέπεια όλοι – όλοι οι εν ενεργεία αρχιερείς – (με επαρχία ή τιτουλάριοι) σ’ όλη την Βαλκανική χερσόνησο, Μ. Ασία, Συρία, Παλαιστίνη, Αίγυπτο και Κύπρο, κατά τους χρόνους της Ελληνικής εθνεγερσίας, σε καμιά περίπτωση δεν ξεπερνούσαν τους 200, κειμενόμενοι σε 195-200. Επομένως ο ισχυρισμός του Σκαρίμπα για «παμπληθύα» ή «εκατοντάδες» αρχιερέων ελέγχεται ως αρκετά ανακριβής, για τη δημιουργία μάλλον διαστρεβλωμένων εντυπώσεων»  (Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, σ. 212-3). Αυτοί ήταν οι «εκατοντάδες αρχιερείς» του Σκαρίμπα.

 

Αναφορικά με την Φιλική Εταιρεία ο Εμμανουήλ Ξάνθος παρατηρεί ότι οι Φιλικοί «εκατήχησαν διαφόρους ομογενείς… και τινάς ιερωμένους και ηγουμένους ελληνικών μοναστηριών» (Απομνημονεύματα). Ο Π. Π. Γερμανός στα Απομνημονεύματά του γράφει «Εις την Πελοπόννησον ουδείς των επισήμων Αρχιερέων και προσετώτων και λοιπών προκρίτων έμεινεν αμύητος». Ο Σκαρίμπας ομολογεί στο "1821 και η αλήθεια": «Η Φιλική Εταιρεία… στο κόλπο είχε μυήσει όλους σχεδόν τους παλαιοελλαδίτες κοτσαμπασήδες και προπαντός τους δεσποτάδες». «Έτσι από το σύνολο των 195-200 αρχιερέων, που διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν κατά τους χρόνους εκείνους σ’ ολόκληρο το Οθωμανικό κράτος, υπάρχουν αδιαμφισβήτητες μαρτυρίες ότι είχαν μυηθεί στη Φ.Ε. τουλάχιστον οι παρακάτω 81 αρχιερείς. Δηλ. περισσότεροι από το 1/3 του συνολικού αριθμού αυτών» αναφέρει ο Γεωργαντζάς (Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, σ. 216) παραθέτοντας βάσει μαρτυριών τον κατάλογο:

 

Πελοποννήσου:

1) Μονεμβασίας Χρύσανθος,

2) Χριστιανουπόλεως Γερμανός,

3) Ναυπλίου και Άργους Γρηγόριος,

4) Δημητσάνης Φιλόθεος,

5) Ωλένης Φιλάρετος, Μεθώνης,

6) Ναυαρίνου και Νεοκάστρου Γρηγόριος,

7) Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος,

8) Βρεσθένης Θεοδώρητος,

9) Έλους Άνθιμος,

10) Ανδρούσης Ιωσήφ,

11) Π. Πατρών Γερμανός,

12) Τριπολιτζάς Δανιήλ,

13) Κορίνθου Ζαχαρίας,

14) Κερνίτσης Προκόπιος,

15) Μαϊνης Νεόφυτος,

16) Μαϊνης Ιωσήφ,

17) Ζαρνάτας Γαρβιήλ,

18) Ανδρουβίτσας Θεόκλητος,

19) Πλάτζης Ιερεμίας,

20) Καρυουπόλεως Κύριλλος,

21) Μηλέας Ιωσήφ,

22) Μαλτσίνης Ιωακείμ ή Ιερώνυμος,

23) Χαριουπόλεως Βησσαρίων,

 

Στερεάς Ελλάδας:

1) Αθηνών Διονύσιος,

2) Άρτης και Ναυπάκτου Πορφύριος,

3) Σαλώνων Ησαϊας,

4) Ταλαντίου Νεόφυτος,

5) Λιτζάς και Αγράφων Δοσίθεος,

6) Ρωγών Μακάριος,

7) Ρωγών Ιωσήφ,

8) Λοιδορικίου Ιωαννίκιος,

9) Μενδενίτσης Γρηγόριος.

 

Αιγαίου Πελάγους:

1) Καρύστου Νεόφυτος,

2) Παροναξίας Ιερόθεος,

3) Χίου Πλάτων,

4) Ρόδου Αγάπιος,

5) Σαντορίνης Ζαχαρίας,

6) Κέας Νικόδημος,

7) Τήνου Γαβριήλ,

8) Μυτιλήνης Καλλίνικος

 

Κρήτης:

1) Ηρακλείου Γεράσιμος,

2) Κνωσού Νεόφυτος,

3) Χερσονήσου Ιωακείμ,

4) Αυλοποτάμου Παρθένιος,

5) Αρκαδίας Νεόφυτος,

6) Κυδωνίας Καλλίνικος,

7) Λάμπης και Σφακίων Ιερόθεος,

8) Πέτρας Ιωακειμ,

9) Σητείας Ζαχαρίας,

10) Ιεράς Αρτέμιος,

11) Κισσάμου (Χανιων) Μελχισεδέκ,

12) Διουπόλεως Καλλίνικος

 

Κύπρου:

1) Κύπρου Κυπριανός

2) Πάφου Χρύσανθος

3) Κιτίου Μελέτιος

4) Κυρηνείας Λαυρέντιος

 

Επτανήσου:

1) Ζακύνθου Αγαθάγγελος

 

Θεσσαλίας:

1) Λαρίσης Πολύκαρπος

2) Σταγών Αμβρόσιος

3) Φαναρίου και Φαρσάλων Δαμασκηνός

 

Μακεδονίας:

1) Σερρών Χρύσανθος,

2) Κοζάνης Βενιαμίν,

3) Ιερισσού και Αγ. Όρους Ιγνάτιος,

4) Αρδαμερίου Ιγνάτιος,

5) Γρεβενών Άνθιμος,

6) Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου (τιτουλ.)  Γρηγόριος,

7) Σιατίστης και Σισανίου Ιωαννίκιος,

 

Θράκης:

1) Δέρκων Γρηγόριος,

2) Αγχιάλου Ευγένιος,

3) Αδριανουπόλεως Δωρόθεος,

4) Βάρνης Ζαχαρίας,

5) Βιζύης Ιωασάφ,

6) Μαρωνείας Κωνστάντιος,

7) Μεσημβρίας Ιωσήφ,

8) Σωζοαγαθουπόλεως Παϊσιος,

9) Φιλιππου πόλεως Παϊσιος,

 

Παραδουνάβιες χώρες:

1) Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος,

2) Μολδοβλαχίας Βενιαμίν,

 

Μ. Ασίας:

1) Εφέσου Διονύσιος,

 

Πατριαρχείου Αλεξανδρείας:

1) Αλεξανδρείας Θεόφιλος Β’.

 

Πατριαρχείου Ιεροσολύμων:

1) Πολύκαρπος.

 

Πόσοι ήταν οι ιεράρχες που έλαβαν μέρος στο 1821 με τον έναν ή τον άλλον τρόπο; Σύμφωνα με τον Σκαρίμπα εθελούσια ήταν μόνο οι Σαλώνων Ησαϊας, Μεθώνης Γρηγόριος και Ρώγων Ιωσήφ. Πρέπει να γίνει διαχωρισμός μεταξύ των αγωνιστών ιεραρχών, των αρχιερέων που φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, εξορίστηκαν κ.ο.κ., επειδή θεωρήθηκαν από τους Τούρκους ότι συνεργούσαν στην επανάσταση, και των αρχιερέων που θυσιάστηκαν κατά την επανάσταση.

            Ο Γεωργαντζής (Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, σ. 267-8) παραθέτει τα ονόματα των αγωνιστών ιεραρχών, οι οποίοι «μαρτυρούνται να συμμετέχουν από την πρώτη στιγμή του ένοπλου πλέον αγώνα ενεργά και δραστήρια σχεδόν όλοι τους. Άλλοτε μέσα στις εκκλησιές με το λόγο, το κήρυγμα, τις ευχές, τις παροτρύνσεις ή τις απειλές για να ενθαρρύνουν και ξεσηκώσουν τους δειλούς και αμφιταλαντευομένους και άλλοτε στα στρατόπεδα και τα πεδία των μαχών με τις συνταλαιπωρίες, τις πείνες, τις αγρυπνίες, τις συγκατακλείσεις στα ταμπούρια και την κοινή τύχη στις πολεμικές συρράξεις. Κοντά σ’  αυτά αναδείχθηκαν οι ένθερμοι και ειλικρινείς προασπιστές του λαού στις εθνοσυνελεύσεις ή οι κατ’  εξοχή άξιοι αντιπρόσωποι του έθνους στις διάφορες Ευρωπαϊκές συσκέψεις ή κυβερνήσεις:

 

Αρχιερείς Πελοποννήσου:

1) Π. Π. Γερμανός,

2) Ρέοντος και Πραστού Διονύσιος,

3) Δαμαλών Ιωνάς,

4) Έλους Άνθιμος,

5) Κερνίτσης Προκόπιος,

6) Κορίνθου Κύριλλος,

7) Ανδρούσης Ιωσήφ,

8) Τριπολιτζάς Δανιήλ,

9) Βρεσθένης Θεοδώρητος,

10) Λακεδαιμονίας Χρύσανθος,

11) πρ. Τριπολιτζάς Διονύσιος,

12) Μαϊνης Νεόφυτος,

13) Μαϊνης Ιωσήφ,

14) Μαλτζίνης Ιωακείμ,

15) Χαριουπόλεως Βησσαρίων,

16) Ζαρνάτας Γαβριήλ,

17) Ανδρουβίτσας Θεόκλητος,

18) Πλάτζης Ιερεμίας,

19) Καρυουπόλεως Κύριλλος,

20) Μηλέας Ιωσήφ.

Στερεάς Ελλάδας:

21) Αθηνών Διονύσιος,

22) Ταλαντίου Νεόφυτος,

23) Λιτζάς και Αγράφων Δοσίθεος,

24) Θηβών Παϊσιος,

25) Λοιδωρικίου Ιωαννίκιος,

26) Μενδενίστης Γρηγόριος,

27) Μενδενίτσης Διονύσιος.

Αιγαίου Πελάγους:

28) Καρύστου Νεόφυτος,

29) Παροναξίας Ιερόθεος,

30) Σάμου Κύριλλος,

31) Χίου Δανιήλ,

32) Σκιάθου και Σκοπέλου Ευγένιος,

33) Σκύρου Γρηγόριος,

34) Αιγίνης, Πόρου και Ύδρας Γεράσιμος,

35) Άνδρου Διονύσιος,

36) Τζιάς και Θερμών Νικόδημος.

«Βλέπουμε να σπεύδουν προς τις επαναστατημένες περιοχές αρχιερείς από διάφορα μέρη και με τον α ή β τρόπο να συμπράττουν και αυτοί για τον κοινό σκοπό» (Γεωργαντζής, Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, σ. 269, 270):

Θεσσαλία:

37) πρ. Λαρίσης Κύριλλος,

38) Δημητριάδος Αθανάσιος,

39) Δημητριάδος Παρθένιος,

40) Σταγών Αμβόσιος,

41) Φαναριοφαρσάλων Γεράσιμος,

Ήπειρος:

42) πρ. Άρτης και Ναυπάκτου Πορφύριος,

43) πρ. Παραμυθιάς Προκόπιος,

44) πρ. Παραμυθιάς Αμβρόσιος,

45) Περιστεράς Λεόντιος,

46) πρ. Ρωγών Μαάριος,

Μακεδονία:

47) Αρδαμερίου Ιγνάτιος,

48) Ειρηνουπόλεως και Βατοπεδίου Γρηγόριος,

49) Σιατίστης Ιωαννίκιος,

Θράκη:

50) Μετρών Μελέτιος,

51) Συλυβρίας Μακάριος,

52) Παμφίλου Κύριλλος,

53) Θεοδωρουπόλεως Άνθιμος.

Μ. Ασία:

54) Μοσχονησίων Βαρθολομαίος,

55) Ηλιουπόλεως Άνθιμος,

56) πρ. Άγκυρας Αγαθάγγελος,

57) Μυρρίνης Σωφρόνιος,

58) Ελαίας Παϊσιος,

59) Κομάνων Αγαθάγγελος.

«Κοντά σ’ όλους αυτούς τους αγωνιστές ιεράρχες θα πρέπει αναντίλεκτα να προστεθούν και οι:

62) Μεθώνης Γρηγόριος,

63) Σαλώνων Ησαϊας,

64) Ρωγών Ιωσήφ,

65) Ιερισσού και Αγίου Όρους Ιγνάτιος,

66) Πλαταμώνος Γεράσιμος,

67) Μαρωνείας Κωνστάντιος και

68) Σωζοπόλεως Παϊσιος,

οι οποίοι, όπως θα αναφερθεί και πιο κάτω,… θυσιάσθηκαν στον υπέρ όλων αγώνα (…)

Τέλος θα πρέπει ακόμα να συγκαταριθμηθούν στους αγωνιστές ιεράρχες και οι:

69) Αδριανουπόλεως Γεράσιμος,

70) Βιζύης Ιωάσαφ,

71) Αγαθουπόλεως Ιωσήφ,

72) Βάρνας Φιλόθεος,

73) Ευδοκιάδος Γρηγόριος,

οι οποίοι, πέρα από την αγωνιστική τους παρουσία, δοκιμάσθηκαν, βασανίσθηκαν ή αναγκάσθηκαν να εγκαταλείψουν τις επαρχίες τους» (Γεωργαντζής, Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, σ. 271).

            Στους μάρτυρες αρχιερείς συγκαταλέγονται όσοι «δοκιμάσθηκαν, ταπεινώθηκαν, διαπομπεύθηκαν και εξευτελίσθηκαν από τους κρατούντες με φυλακίσεις, φοβερά βασανιστήρια, εξορίες, εκθρονίσεις, περιορισμούς, χλευασμούς και ταπεινώσεις, για τον απλό και μόνο λόγο ότι ήταν Έλληνες Ορθόδοξοι χριστιανοί αρχιερείς…ή ακόμα και για την απλή υπόνοια συνεργείας ή ανοχής, αν μη συμμετοχής στον αγώνα»  (Γεωργαντζής, Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα, σ. 272).

Α) Πατριάρχες:

1) Ευγένιος,

2) Άνθιμος,

3) Χρύσανθος,

4) Αγαθάγγελος.

Β) Οι αρχιερείς:

5) Χαλκηδόνος Ανθιμος,

6) Νικομηδείας Πανάρετος,

7) Δέρκων Ιερεμίας,

8) Θεσσαλονίκης Ματθαίος,

9) Μυτιλήνης Καλλίνικος,

10) Σμύρνης Παϊσιος,

11) Εφέσου Μακάριος,

12) Δέρκων Νικηφόρος,

13) Προύσης Νικόδημος,

14) Σβορνικίου Γαβριήλ,

15) Αδριανουπόλεως Γεράσιμος,

16) Ηρακλείας Ιγνάτιος,

17) Τορνόβου Ιλαρίων,

18) Ρασκοπρεσρένης Ζαχαρίας,

19) Βιζύης Ιωασάφ,

20) Φιλιππουπόλεως Σαμουήλ,

21) Χαλκηδόνος Αγαθάγγελος,

22) Αγαθουπόλεως Ιωσήφ,

23) Βάρνας Φιλόθεος,

24) Ρόδου Αγάπιος,

25) Ιωαννίνων Γαβριήλ,

26) Άρτης Άνθιμος,

27) Ευδοκιάδος Γρηγόριος,

28) πρ. Ελασσώνος Σαμουήλ,

29) Ρέοντος και Πραστούν Διονύσιος,

30) Βρεσθένης Θεοδώρητος,

31) Ευρίπου Γρηγόριος,

32) Σερρών Χρύσανθος,

33) Τριπολιτζάς Δανιήλ,

34) Ανδρούσης Ιωσήφ,

35) Κορίνθου Κύριλλος,

36) Βιδύνης Γερμανός,

37) Λαρίσης Μελέτιος,

38) Αρκαδίας Κρήτης Νεόφυτος,

39) Διδυμοτείχου Καλλίνικος,

40) Μυριοφύτου Σεραφείμ,

41) Νύσσης Ιωσήφ,

42) πρ. Μήλου Διονύσιος.

Τέλος υπάρχουν και οι αρχιερείς-θύματα, που εξοντώθηκαν από τους Τούρκους με βασανιστήρια ή εκτέλεση ή έπεσαν στη μάχη:

Α’) Οι Πατριάρχες:

1) Γρηγόριος Ε’,

2) Κύριλλος ΣΤ’ (Αδριανούπολη, 17-4-1821).

Ο Σουλτάνος έγραψε στο Βαλή Αδριανουπόλεως: «Εξηκριβώθη ότι και ο εκ της εν Κωνσταντινουπόλει Πατριαρχεάις των Ρωμαίων απολυθείς και εν Αδριανουπόλει εξορισθείς Κύριλλος, ο προκάτοχος του φονευθέντος Πατριάρχου, ενέχεται επίσης εις το κίνημα το παρασκευαζόμενον μεταξύ του Ρωμέϊκου έθνους»^[1].

Β’) Οι αρχιερείς:

3) Εφέσου Διονύσιος,

4) Αγχιάλου Ευγένιος,

5) Νικομηδείας Αθανάσιος,

λίγο μετά τον Γρηγόριο Ε’, οι:

6) Τορνόβου Ιωαννίκιος,
7) Αδριανουπόλεως Δωρόθεος,

8) Θεσσαλονίκης Ιωσήφ,

9) Δέρκων Γρηγόριος,

μετά δύο μήνες από τον Γρηγόριο Ε’,

10) Σωζοπόλεως Παϊσιος (Μάιος 1821),

11) Μαρωνείας Κωνστάντιος (μέσα Ιουνίου1821 στη μάχη Ρεντίνας),

12) Γάνου και Χώρας Γεράσιμος,

13) Μυριοφύτου και Περιστάσεως Νεόφυτος, στις 28/5 και 3/6 1821 στην Κωνσταντινούπολη,

14) Σαμμακοβίου Ιγνάτιος,

15) Μονεμβασίας Χρύσανθος,

16) Χριστιανουπόλεως Γερμανός,

17) Άργους και Ναυπλίου Γρηγόριος,

18) Ωλένης Φιλάρετος,

19) Δημητράνης Φιλόθεος (έγκλειστοι στην Τριπολιτσά, Σεπτέμβριος 1821).

20) Κορώνης Γρηγόριος (Ιούνιος 1821 στο κατεχόμενο κάστρο της Κορώνης),

21) Μεθώνης Γρηγόριος (φυλακές Μεθώνης 22-10-1825),

22) Σαλώνων Ησαϊας,

23) Ρωγών Ιωσήφ,

24) Λαρίσης Πολύκαρπος (καρατόμηση, Λάρισα 16-9-1821),

25) Λαρίσης Κύριλλος (χωριό Ματαράγκα, 29-9-1821),

26) Γηρομερίου Αγαθάγγελος (Γιάννενα, Ιανουάριος 1821),

27) Κίτρους Μελέτιος (Θεσσαλονίκη, 21-6-1821 από τουρκικό όχλο),

28) Ιερισσού και αγ. Όρους Ιγνάτιος (Άγιο Όρος, με βασανιστήρια 12/1821),

29) Πλαταμώνος Γεράσιμος (αποκεφαλισμός),

30) Χίου Πλάτων (απαγχονισμός, 23-4-1821, Χίος),

31) Κύπρου Κυπριανός,

32) Πάφου Χρύσανθος,

33) Κιτίου Μελέτιος,

34) Κυρηνείας Λαυρέντιος (9-7-1821 Λευκωσία, απαγχονισθέντες),

35) Κρήτης Γεράσιμος,

36) Κνωσσού Νεόφυτος,

37) Χερσονήσου Ιωακείμ,

38) Ρεθύμνης Γεράσιμος,

39) Κυδωνίας Καλλίνικος,

40) Λάμπης Ιερόθεος,

41) Πέτρας Ιωακείμ,

42) Σητειάς Ζαχαρίας,

43) Κισάμου Μελχισεδέκ,

44) Διουπόλεως Καλλίνικος (Μάιος 1821-1822),

45) Νύσσης Μελέτιος (τη Τρίτη της Πεντικοστής 1821, απαγχονισμός).

            Έτσι, υπάρχουν 73 αρχιερείς που έλαβαν μέρος στην Επανάσταση, 32 αρχιερείς που βασανίστηκαν, εξορίστηκαν, εκθρονίστηκαν κ.ο.κ., και 38 αρχιερείς που θανατώθηκαν με βασανιστήρια, εκτελέστηκαν ή απεβίωσαν στη μάχη. Συνολικά 143 αρχιερείς σε γενικό σύνολο 195 - 200, δηλαδή 72 τοις εκατό των ορθόδοξων αρχιερέων της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έλαβε μέρος στην Επανάσταση ή διώχθηκε εξαιτίας της. Αν εξαιρέσει κανείς τους αρχιερείς της Σερβίας, της Βουλγαρίας, της Συρίας και της κεντρικής-ανατολικής Μ. Ασίας, που δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να συμμετάσχουν, τότε το ποσοστό αυτό πρέπει να αυξηθεί.

 Γεωργαντζή Πέτρου Α., δρ. Θεολογίας

Επιλογή στοιχείων: Γιάννης Τ.

Πηγή: Κυρίως από: "Οι αρχιερείς και το Εικοσιένα (αντίδραση ή προσφορά;)". Ξάνθη 1985.