ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ: Ο εποικισμός της συνείδησης

«Το να κυβερνάς σημαίνει να διαμορφώνεις πεποιθήσεις»

  του Ηλία Γιαννακόπουλου*
Η ανθρωπότητα στις μέρες μας βιώνει μια σειρά από αντιφατικότητες. Μια από αυτές έχει ως πεδίο αναφοράς την ενημέρωση των πολιτών σε πλανητικό επίπεδο. Όσο πληθαίνουν οι κρουνοί πληροφόρησης τόσο πολλαπλασιάζονται και οι μέθοδοι, μέσα και κίνδυνοι παραπληροφόρησης και προπαγάνδας. Οι πολίτες μπροστά στον «πληροφοριακό Ιμπεριαλισμό» αδυνατούν να διακρίνουν το αληθινό από το κατασκευασμένο, το ουσιώδες από το επουσιώδες και το ατομικό από το συλλογικό. Οι περισσότεροι πρεσβεύουν ότι
καθημερινά καθίστανται θύματα μιας ανελέητης προπαγάνδας που τείνει να αλλοιώσει την εικόνα της πραγματικότητας από αυτήν που ο καθένας χωριστά έχει διαμορφώσει.
Το εύρος, τους μηχανισμούς – μέσα και τους στόχους της προπαγάνδας είχαν καταγράψει με γλαφυρό τρόπο τόσο ο Άλντους Χάξλεϊ από το 1930, στο βιβλίο του «Θαυμαστός Καινούργιος Κόσμος» όσο και ο Τζώρτζ Όργουελ στο βιβλίο του «1984» (1949). Και οι δυο περιέγραψαν έναν κόσμο στον οποίο ο ψυχικός κόσμος, οι πολιτικές πεποιθήσεις και η ανθρώπινη συμπεριφορά θα προκαθορίζονταν από απρόσωπα κέντρα εξουσίας και οργανωμένα δίκτυα προπαγάνδας. Μια «αστυνομία σκέψης» θα ασκεί τον απόλυτο έλεγχο σε τέτοιο βαθμό που στο τέλος η δυνατότητα σκέψης θα έχει εξαλειφθεί ή ποινικοποιηθεί.
«Δεν βλέπεις ότι ο όλος σκοπός της Νέας Ομιλίας είναι να στενέψει τα όρια της σκέψης; Στο τέλος θα κάνουμε κυριολεκτικά αδύναμο το έγκλημα της σκέψης, γιατί δεν θα υπάρχουν λέξεις για να το εκφράσει κανείς… κάθε χρόνο ολοένα και λιγότερες λέξεις, και οι ορίζοντες της συνείδησης ολοένα και θα στενεύουν» («1984»). Στόχος, λοιπόν της προπαγάνδας το δομικό στοιχείο της ανθρώπινης ύπαρξης, η σκέψη.
Με όποια μορφή κι αν λειτουργεί η προπαγάνδα (θρησκευτική, πολιτική, εμπορική, κοινωνική, εθνική….) ο στόχος είναι ο ίδιος, σύμφωνα και με τον ορισμό της: η προσπάθεια διάδοσης και επιβολής, με όλα τα δυνατά μέσα, κοινωνικοπολιτικών, θρησκευτικών ή άλλων ιδεών. Συνιστά, δηλαδή, μια διαδικασία πλύσης εγκεφάλου προς μεταβολή της συμπεριφοράς του υποκειμένου και τελικά παρώθηση σε πράξη με σκοπό της εξυπηρέτηση συμφερόντων. Η λέξη προέρχεται από το λατινικό ρήμα propagare ή το Γαλλικό propaganda που σημαίνει «μοσχεύω, φυτεύω, διαδίδω» και παραπέμπει σε μια τεχνική παραπλάνηση και αποπροσανατολισμού της κοινής γνώμης με σκοπό τη χειραγώγησή της.
Πρωτογενώς η προπαγάνδα είχε θρησκευτικό χαρακτήρα και χρησιμοποιήθηκε το 1622 από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΕ με σκοπό τον προσηλυτισμό των πιστών ή αλλόπιστων. Κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου στη ναζιστική Γερμανία ιδρύθηκε το «Γραφείο ψυχολογικού πολέμου» με στόχο το φανατισμό των μαζών στο όνομα – όραμα της Αρείας Φυλής και της ανωτερότητας του Γερμανικού λαού. Το όνομα του Γκαίμπελς κατέστη συνώνυμο της προπαγάνδας. Στις μέρες μας οι τεχνικές της προπαγάνδας τελειοποιήθηκαν με τη συνδρομή της Επικοινωνιολογίας, της Γλωσσολογίας, της Αισθητικής και της Ατομικής – Κοινωνικής ψυχολογίας. Στη γέννηση και τελειοποίηση της προπαγάνδας συνέβαλε και ο Λε Μπον με το εμβληματικό του βιβλίο «Η ψυχολογία των Μαζών» (1895).
Σε ψυχολογικό επίπεδο η προπαγάνδα γειτνιάζει με την ύπνωση και τη σαγήνευση. Οι παρατηρήσεις του Φρόιντ στον τομέα αυτό στάθηκαν καίριες και ιδιαίτερα οι θέσεις του για το ασυνείδητο. Οι διαμορφωτές και οι ηγέτες της κοινής γνώμης (opinion leaders) στοχεύουν στο θυμικό των μαζών και μέσα από την τεχνική της υποβολής διαμορφώνουν συνειδήσεις και συμπεριφορές. Ο προπαγανδιστής – αρχηγός υπνωτίζει τη μάζα και παρέχει ασφάλεια. Οι αμφιβολίες των μαζών σκορπίζονται αφού εύκολα αυτές καταναλώνουν υποσχέσεις και σύμβολα.
Τα άτομα, δηλαδή, τοποθετούν ασυνείδητα στη θέση του Ιδεώδους του Εγώ τους ένα (εξωτερικό) αντικείμενο (πρόσωπο) κι αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ταυτίζουν τα εγώ τους. Έτσι το άτομο – μάζα βιώνει το αίσθημα μιας απεριόριστης δύναμης και ενός ανεξέλεγκτου πάθους για κυριαρχία και εξουσία. Το άτομο ταυτίζεται με τον Αρχηγό (φορέα προπαγάνδας) και με τον τρόπο αυτό δομεί την ταυτότητά του, αφού αυτή σε τελευταία ανάλυση συγκροτείται μέσω της ιδεοποίησης και της ταύτισης με έναν άλλο άνθρωπο, τον αρχηγό.
Το σημασιολογικό περιεχόμενο της προπαγάνδας το συνθέτουν έννοιες και φαινόμενα που άλλοτε συνιστούν τα αίτιά της, άλλοτε τις συνέπειές της και άλλοτε περιγράφουν το βαθύτερο πυρήνα της. Τέτοιες έννοιες – φαινόμενα είναι: πλύση εγκεφάλου, επιβολή πεποιθήσεων, χειραγώγηση σκέψης, παραπληροφόρηση, διασπορά ψευδών ειδήσεων, παραποίηση αλήθειας, συνθηματολογία, δημαγωγία, λαϊκισμός, κυριαρχία του θυμικού, ανορθολογισμός, άκριτη αποδοχή συνθημάτων, αβουλία, ακρισία, απουσία αυτοβουλίας, ετερονομία, υπεξούσιος, φανατισμός, έλλειψη προβληματισμού, ομοιομορφία σκέψης, ψυχολογία όχλου, αγελοποίηση, κυριαρχία στερεοτύπων, μαζοποίηση.
Όλα τα παραπάνω αποτελούν στοιχεία – εργαλεία που τα χρησιμοποιούν οι επιτήδειοι για τους σκοπούς τους ακόμη και σε περίοδο δημοκρατίας «στη δημοκρατία», προπαγάνδα είναι ό,τι το ρόπαλο σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς, σύμφωνα και με τη διαπίστωση του Νόαμ Τσόμσκι.
Το φαινόμενο της προπαγάνδας το συνοδεύουν – συμπληρώνουν και οι τεχνικές που χρησιμοποιούνται με στόχο τον εποικισμό των συνειδήσεων των ατόμων. Τέτοιες τεχνικές είναι: Η κινδυνολογία, η ψευδολογία, η υποσχεσιολογία, η υπερβολή, η λεξιμαγεία, η συνθηματολογία, η λασπολογία, η υποβολή, η συκοφαντία, η επανάληψη και η ανερμάτιστη ρητορεία.
Συχνή, δε και άκρως αποτελεσματική είναι η χρήση ήχων και εικόνων αφού αυτά έχουν άμεση πρόσβαση στο ασυνείδητο. Κατεξοχήν, όμως, το βασικό εργαλείο των προπαγανδιστών είναι ο Λόγος με όλες τις σημασιολογικές του αποχρώσεις. Συνήθως χρησιμοποιούνται λέξεις – παγίδες, λέξεις με ηθικό βάρος, όπως: Λαός, πατρίδα, θρησκεία, Θεός, έθνος, ελευθερία, αρετή…. λέξεις, δηλαδή, που παραπέμπουν σε αυτονόητες αλήθειες που απαιτούν την τυφλή υποταγή. Η μονότονη προβολή και επανάληψη τέτοιων λέξεων αντί να προκαλεί την ανία των οπαδών, τους αποκοιμίζει.
Η αξία των λέξεων ως εργαλείων προπαγάνδας, διαφαίνεται και στην εξουσία που ασκούν τόσο στο συνειδητό όσο και στο ασυνείδητο του ανθρώπου. Ιδιαίτερη δε εξουσία ασκούν οι αφηρημένες έννοιες που κυριαρχούνται από αοριστία και γενικότητα με αποτέλεσμα να γίνονται άμεσα αποδεκτές. Με τις λέξεις – εργαλεία αποκρύπτεται η αλήθεια, παραπλανάται ο δέκτης και κατασκευάζεται μια ιδανική και θολή πραγματικότητα την οποία οραματίζονται οι άνθρωποι. Ο χαμηλός βαθμός νοηματικής καθαρότητας αυτών των λέξεων κινητοποιούν το θυμικό του ατόμου, παγιδεύουν τα συναισθήματά του και εξοστρακίζουν κάθε ίχνος λογικής. Η αμφισημία τους καταστρέφει τους μηχανισμούς κατανόησης του βαθύτερου νοήματος κι έτσι μετατρέπουν το άτομο σε οπαδό, χωρίς «λόγο» και «φωνή».
«Τόσο ο Hilter όσο και ο Gandhi κινητοποιούσαν τις μάζες, ο πρώτος υπέρ της βίας, ο δεύτερος κατά της βίας. Αλλά ο Hilter καλλιεργούσε συνειδητά την προσωπολατρία, ενώ ο Gandhi συνειδητά την απέφευγε….» (Θάνου Λίποβατς «Η ψυχοπαθολογία του πολιτικού»). Εδώ βρίσκει έκφραση η θέση «το να κυβερνάς σημαίνει να διαμορφώνεις πεποιθήσεις» χωρίς τη χρήση σωματικής βίας.
Στην κοινωνία του θεάματος, της πανεξουσίας της εικόνας, της διαβρωτικής δύναμης των τεχνικών της παραπληροφόρησης, των απρόσωπων χαλκείων ειδήσεων, της αποδόμησης των σταθερών σημείων αναφοράς και της απόλυτης δεσποτείας του φόβου και της ανασφάλειας θα είναι οδυνηρό να μην μπορούμε να διακρίνουμε τις βαθύτερες αντιφάσεις των τριών συνθημάτων στην πρόσοψη του Υπουργείου Αλήθειας:

«Ο ΠΟΛΕΜΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΙΡΗΝΗ
Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΙΝΑΙ ΣΚΛΑΒΙΑ
Η ΑΓΝΟΙΑ ΕΙΝΑΙ ΔΥΝΑΜΗ»
(Όργουελ, «1984»)

*Ο Ηλίας Γιαννακόπουλος είναι φιλόλογος