Λεξικογραφικά στοιχεία για τον Αθεϊσμό ως θρησκεία

Είναι πολύ δύσκολο  για έναν αθεϊστή να αποδεχθεί, ότι ανήκει σε αυτό το οποίο πολεμάει, δηλαδή σε μία θρησκεία, (και τον κατανοούμε). Γι' αυτό και υπήρξε αντίλογος για το άρθρο που δημοσιεύσαμε παλαιότερα, όπου υποστηρίξαμε ότι "ο Αθεϊσμός είναι θρησκεία". Γενομένης λοιπόν συζητήσεως για το θέμα, σε αυτό το άρθρο, θα δούμε ορισμένα επιπλέον στοιχεία για την άποψη αυτή που παρουσιάσαμε στην ιστοσελίδα μας, ώστε να γίνει αντιληπτό, ότι ούτε αυθαίρετη είναι, ούτε λάθος, αλλά αντιθέτως, έχει κάθε λόγο να υφίσταται.

1. Σκοπός αυτού τού άρθρου

Οι σαφείς θέσεις μας έχουν εκτεθεί σε πολλά μας άρθρα, για το ότι από τη στιγμή που ο αθεϊσμός ΔΟΓΜΑΤΙΖΕΙ, ότι ο Θεός είναι ανύπαρκτος, είναι θρησκευτική πίστη. Κάποιοι άθεοι, απάντησαν για το άρθρο μας, ότι ο αθεϊσμός είναι φιλοσοφία και όχι θρησκεία, παρέθεσαν στοιχεία (αποσπασματικά και ελλειπή φυσικά), για το ότι δήθεν θρησκεία είναι μόνο "η πίστη σε κάποιον θεό", ενώ ο αθεϊσμός δεν προϋποθέτει πίστη, άρα δεν είναι θρησκεία, κλπ. Βεβαίως επέλεξαν κάποιους ορισμούς, και "ξέχασαν" να αναφέρουν κάποιους άλλους, που υπήρχαν στο ίδιο κείμενο που χρησιμοποίησαν (π.χ. της Ελληνικής Βικυπαίδειας για τη λέξη: "θρησκεία").

Ως ανταπάντηση, ήδη δημοσιεύσαμε δύο ακόμα άρθρα, με λεξικογραφική ανάλυση της λέξεως: "φιλοσοφία", και της λέξεως: "θρησκεία", όπου δείξαμε το άτοπο του περιορισμένου ορισμού, που προσπαθούν να δώσουν οι άθεοι αυτοί στις δύο λέξεις, για να μην παραδεχθούν ότι ανήκουν σε θρησκεία.

Στο άρθρο αυτό που είναι το τρίτο στη σειρά των ανταπαντήσεών μας, θα κάνουμε μία λεξικογραφική έρευνα μερικών ακόμα λέξεων, για να διαπιστώσουμε, αν στις έννοιες που εξετάζουμε, υπάρχουν εκείνα τα στοιχεία, που μπορούν να δικαιολογήσουν τη θέση, ότι ο αθεϊσμός είναι θρησκεία. Σε αυτό το άρθρο επίσης, θα συνδέσουμε δεδομένα που συλλέξαμε στα δύο προηγούμενα, ώστε να καταλήξουμε στο κατά πόσον είμαστε δικαιολογημένοι ή όχι, όταν επιμένουμε ότι ο αθεϊσμός είναι θρησκεία.

Θα δούμε λοιπόν στη συνέχεια, τα εξής:

Ποια είναι η έννοια του "αθεϊσμού"; Ποια η έννοια της "αθεϊας"; Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της φιλοσοφίας; Τι είναι "δόγμα" και "δογματισμός", και ποια η σχέση του με την επιστήμη και τη φιλοσοφία; Ποια η σχέση φιλοσοφίας και θρησκείας; Και ποια η σχέση αμφοτέρων με τον αθεϊσμό και την αθεϊα; Τέλος, θα δούμε πώς χρησιμοποιούνται πολλές από αυτές τις έννοιες, σε φιλοσοφικά, θεολογικά και ιστορικά κείμενα, ώστε να γίνει εμφανής η ταύτιση των θέσεών μας και με άλλους.

2. Αθεϊσμός, Αθεϊα και Δόγμα

Σε άλλο άρθρο έχουμε ήδη πει αρκετά για τον Αθεϊσμό ως φιλοσοφικό σύστημα, και έχουμε παρουσιάσει και τις υποδιαιρέσεις του. Εδώ όμως θα δούμε κάτι διαφορετικό. Θα δούμε τη βασική διαφορά του από την Αθεϊα, και τη σχέση του με το Δογματισμό, τη Φιλοσοφία και τη Θρησκεία. Αν και πολλοί συγχέουν τις λέξεις "Αθεϊσμός και Αθεϊα, στην πραγματικότητα έχουν κάποιες διαφορές μεταξύ τους. Στη συνέχεια, παρατίθενται αποσπάσματα από την εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη, και το λεξικό του Δημητράκου:

Αθεϊα

Στους αρχαίους αθεϊα ονομάστηκε το να μη πιστεύει κανείς στους θεούς που λάτρευε η πόλη. Στην πιο ειδική όμως σημασία, η λέξη σημαίνει τη θεωρία στην οποία η πίστη για την ύπαρξη θεού προσωπικού, δημιουργού και παντοδύναμου είναι αδικαιολόγητη, γιατί δεν υπάρχουν σίγουρες αποδείξεις για την ύπαρξη τέτοιου υπερφυσικού όντος. Με την ίδια έννοια μπορεί να χαρακτηρισθεί αθεϊα και η ατομική θεωρία, ο θετικισμός, ο πανθεϊσμός και κάθε μορφή υλισμού. (Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη).

Αθεϊα: η άρνησις υπάρξεως Θεού, το μη πιστεύειν εις Θεόν.  (Μέγα Λεξικό Όλης της Ελληνικής Γλώσσης, Δ. Δημητράκου).

Αθεϊσμός

Φιλοσοφική θεωρία που αρνείται την ύπαρξη του Θεού. (Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη).

Η αθεϊα ως φιλοσοφικό δόγμα. (Μέγα Λεξικό Όλης της Ελληνικής Γλώσσης, Δ. Δημητράκου).

Στα παραπάνω, παρατηρούμε, ότι υπάρχει μια διαφορά μεταξύ "αθεϊας" και "αθεϊσμού". Στην περίπτωση της Αθεϊας, ο άνθρωπος απλώς δεν πιστεύει σε θεό, επειδή δεν είναι πεπεισμένος αν ο Θεός υπάρχει. Όμως ΔΕΝ δογματίζει ότι ο Θεός δεν υπάρχει. Ο άνθρωπος αυτός, (ο άθεος), στην πραγματικότητα ανήκει στον αγνωστικισμό, γιατί δεν είναι δογματικός, όπως ο Αθεϊστής. (Για τις δύο ομάδες του Αγνωστικισμού, έχουμε ήδη αναπτύξει αρκετά σε ξεχωριστό άρθρο).

Ο Αθεϊστής λοιπόν, σε αυτό διαφέρει από τον "άθεο". Στο ότι είναι ΔΟΓΜΑΤΙΚΟΣ. Δεν λέει: "δεν πιστεύω επειδή δεν έχω πεισθεί". Λέει: "Είμαι πεπεισμένος ότι θεός δεν υπάρχει". Η απιστία του δηλαδή, περιγράφεται με δογματικό και θετικό τρόπο, και όχι με αρνητικό και αγνωστικιστικό, όπως του απλού άθεου. Ο Αθεϊστής, έχει αποδεχθεί μια σαφή δογματική θέση, και ανήκει σε ένα φιλοσοφικό σύστημα. Δεν στερείται ιδεολογίας στο ζήτημα περί Θεού, αλλά ΕΧΕΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ, το ότι ο Θεός δεν υπάρχει. Σε αυτό είναι πεπεισμένος και κατηγορηματικός. Μάλιστα, καθώς ο Αθεϊστής αρνείται ότι υπάρχει θεός, έχει στο πίσω μέρος του μυαλού του, μια "εντύπωση", μια "ιδέα", για το τι είναι θεός. Αυτό απέχει πολύ από το αφαιρετικό "δεν ξέρω" του απλού άθεου - αγνωστικιστή. Και όλους αυτούς τους λόγους, και το λεξικό του Δημητράκου, όπως είδαμε, τον αναφέρει ως: "φιλοσοφικό ΔΟΓΜΑ". Άρα, η φιλοσοφία μπορεί να έχει δόγματα!

Και τι είναι "δόγμα";

Δόγμα

Έτσι λέγεται κάθε θεμελιώδης θεωρητική αρχή ενός θρησκευτικού ή άλλου συστήματος, που δεν επιτρέπει αντίρρηση από αυτούς που την παραδέχονται. (Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη).

Δεν υπάρχει λοιπόν αντίρρηση, ότι ο Αθεϊσμός είναι φιλοσοφικό σύστημα. Μήπως όμως αυτό σημαίνει ότι δεν είναι θρησκεία; Με άλλα λόγια, μήπως ένα φιλοσοφικό σύστημα, είναι κάτι διαφορετικό από τη θρησκεία, όπως ισχυρίζονται οι αθεϊστές που ενίστανται στη θέση μας, περί του αθεϊσμού ως θρησκείας;

3. Η σχέση Θρησκείας, Φιλοσοφίας και Δογματισμού

Στο άρθρο με την ανάλυση που κάναμε περί της λέξεως "φιλοσοφία", παρατηρήσαμε τα εξής σημαντικά στοιχεία, τα οποία θα θυμίσουμε εδώ:

Παρατηρήσαμε στο Λεξικό Δημητράκου, ότι ως 5η έννοια της λέξεως "φιλοσοφία", γράφει: «φιλοσοφία η Χριστιανική Θεολογία». (Γρηγ. Νύσσης 3, 433: «ίνα μη προδώ την ιεράν φιλοσοφίαν», Ισιδ. Πηλ. Επιστ. 4, 134: «τα νομικά και προφητικά μαθήματα προπαιδεύματά εισι της νέας και ευαγγελικής φιλοσοφίας».

Φυσικά για έναν αθεϊστή, ο Χριστιανισμός είναι θρησκεία! Όμως, σύμφωνα με το λεξικό, μπορεί μια θρησκεία να ονομάζεται και φιλοσοφία! Δεν είναι κατ' ανάγκην κάτι διαφορετικό.

Αυτή η συσχέτιση φιλοσοφίας και θρησκείας, δεν είναι προνόμιο του λεξικού Δημητράκου. Ας δούμε ένα απόσπασμα από κάποια ιστορικο-φιλοσοφική ανάλυση:

«Οι μεγάλοι διδάσκαλοι της κατηχητικής σχολής στης Αλεξάνδρειας, Κλήμης και Ωριγένης, θεμελίωσαν την Ελληνική θεολογία, στην οποία συνδέθηκαν αδιάσπαστα η χριστιανική ευσέβεια με την ελληνική παιδεία και όπου η εκκλησιαστική παράδοση γνώρισε μια θεωρητική επανερμηνεία και μεταγραφή. Το αποτέλεσμα ήταν η διαμόρφωση μιας φιλοσοφικής θρησκείας συγγενούς με την ελληνιστική θρησκευτική φιλοσοφία και παρόμοιας με την Ιουδαιο-αλεξανδρινή θρησκευτική φιλοσοφία ενός Φίλωνος της εποχής του Ιησού και λίγο μεγαλύτερού του» (Απόσπασμα από το βιβλίο: «Μεσαιωνική Φιλοσοφία. Σύγχρονη Έρευνα και Προβληματισμοί», Εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 2000. Μετάφραση Πολυτίμη – Μαρία Παλαιολόγου. Όπως αναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό «Άρδην» Νο 57,58, Δεκέμβριος 2005 – Φεβρουάριος 2006, σελ. 44).

Προσέξτε τις φράσεις: "φιλοσοφική θρησκεία", και "θρησκευτική φιλοσοφία"!!!

Και δεν χρειάζεται νομίζουμε, να θυμίσουμε, ότι η μία από τις μεγάλες θρησκείες, είναι ο Βουδισμός, ο οποίος είναι φυσικά ταυτόχρονα και αθεϊστική φιλοσοφία!

Είναι προφανές ότι οι λέξεις αυτές δεν είναι κατ' ανάγκην διαφορετικές ή αντίθετες, αλλά ότι μια φιλοσοφία, μπορεί να είναι και θρησκεία! Και αυτό από τι εξαρτάται;

Η απάντηση είναι, ότι αυτό εξαρτάται ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΟΓΜΑΤΙΣΜΟ!

Η Εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη, είναι ακόμα πιο διαφωτιστική στο ζήτημα αυτό. Ας θυμηθούμε κάποια αποσπάσματά της περί της φιλοσοφίας:

"Το κύριο χαρακτηριστικό της φιλοσοφικής σκέψης είναι, ασφαλώς «η ζήτηση της αλήθειας και όχι η κατοχή της, γιατί κατά τον Πλάτωνα, η σοφία είναι χαρακτηριστικό των θεών». «Φιλοσοφία», λέει ο Καρλ Γιάσπερς, «σημαίνει το να βρίσκεσαι καθ’ οδόν» παρά τους δογματισμούς που διατυπώθηκαν κατά καιρούς, γιατί κάθε απάντηση στο βάθος της είναι ένα περισσότερο πολύπλοκο και αδυσώπητο ερώτημα…

...Η επιστήμη δεν δέχεται καμιά αμφισβήτηση. Στηρίζεται στην αρχή του χρόνου και της αιτιότητας, ενώ για τη φιλοσοφία δεν υπάρχει καμιά γνώση ακαταμάχητη για την αλήθειά της…

…Στα μέσα του 20ού αιώνα, ο φιλοσοφικός στοχασμός βρίσκεται σε μια κρίσιμη ώρα της ιστορίας του. Δυο δρόμοι ανοίγονται μπροστά του. Ο ένας οδηγεί στα πιο μακρινά όρια της αποσύνθεσης, δηλαδή σε ένα αυθαίρετο δογματισμό, σε έναν περισσότερο ανόμοιο συγκριτισμό, ή αθεράπευτο σκεπτικισμό".

Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Γιοβάνη λοιπόν, χαρακτηριστικό της φιλοσοφίας, είναι ΝΑ ΜΗ ΔΟΓΜΑΤΙΖΕΙ, και ο δογματισμός σε ένα φιλοσοφικό σύστημα, αν και είναι υπαρκτός, είναι κάτι κακό για τη φιλοσοφία, και μάλιστα, όταν αυτός υπάρχει σε μεγάλο βαθμό, την οδηγεί σε ΑΠΟΣΥΝΘΕΣΗ.

Με απλά λόγια, ο δογματισμός, είναι καταστροφικός για τη φιλοσοφία, και ένα φιλοσοφικό σύστημα που δογματίζει, "αποφιλοσοφικοποιείται", και στην πραγματικότητα "θρησκειοποιείται".

Γιατί λέμε ότι "θρησκειοποιείται"; Επειδή χαρακτηριστικό της θρησκείας, είναι ο δογματισμός. Ας θυμηθούμε έναν από τους ορισμούς της λέξεως "θρησκεία", όπως την είδαμε στο άρθρο μας με τον ορισμό της θρησκείας:

Θρησκεία: ...2. «σύνολον δοξασιών και τύπων αναγομένων εις τινα θρησκείαν, θρησκεία, δόγμα»... (Μέγα Λεξικό Όλης της Ελληνικής Γλώσσης Δ. Δημητράκου).

Η θρησκεία είναι λοιπόν δογματική. Η φιλοσοφία, οφείλει να μην είναι. Και όταν είναι, δεν διαφέρει από τη θρησκεία. Μπορεί ένα σύστημα να είναι ταυτόχρονα και θρησκευτικό και φιλοσοφικό.

Αλλά ας το δούμε αυτό και αλλού:

Στο περιοδικό Ντισκάβερυ εντ Σάιενς Τεύχ. 9, Φεβρ. 2006, σε δύο σημεία του περιοδικού, υπάρχουν κάποια κείμενα που σχετίζονται εν μέρει με το θέμα μας. Ας παρατηρήσουμε τι γράφεται εκεί:

"Η Θρησκεία στην καθαρή της μορφή, δεν ισχυρίζεται ότι κατέχει επιστημονική γνώση. Ο χώρος της είναι πέρα και πάνω από τα φαινόμενα, η μέθοδός της είναι η πίστη. (Νίκος Δήμου Φιλόσοφος)

(οι εξ αποκαλύψεως αλήθειες δεν έχουν σχέση με τις επιστημονικές θεωρίες, ούτε με τα μοντέλα ερμηνείας των φαινομένων), «διότι είναι απόλυτες και δογματικές…(Αγνωστικιστής και "ορθολογιστής"). Ντισκάβερυ εντ Σάιενς Τεύχ. 9, Φεβρ. 2006 σελ. 10.

Στο κείμενο αυτό, παρατηρούμε έναν φιλόσοφο και έναν αγνωστικιστή, να ξεκαθαρίζουν με τη συζήτησή τους, ότι ο δογματισμός είναι χαρακτηριστικό της θρησκείας. Ας δούμε τον ίδιο τον Νίκο Δήμου, τι λέει λίγες σελίδες πιο κάτω, για τη φιλοσοφία του Μαρξισμού:

Η άποψη «ότι ο μαρξισμός δεν είναι επιστήμη αλλά δόγμα»… είναι … του Καρλ Πόπερ… Εγώ θα έλεγα ότι κάθε –ισμός τείνει να είναι δογματικός. (Νίκος Δήμου Φιλόσοφος) Ντισκάβερυ εντ Σάιενς Τεύχ. 9, Φεβρ. 2006 σελ. 19.

Να θυμίσουμε εδώ, ότι και ο "Αθε-ισμός", που είναι ένα δογματικό φιλοσοφικό σύστημα, έχει κατάληξη σε: "ισμός", ενώ η Αθεϊα, που δεν είναι δογματική, έχει άλλη κατάληξη!

Διαβάζοντας αυτά τα λόγια, περί του δόγματος του Μαρξισμού, αν και πέρασαν δεκαετίες, θυμάμαι σαν σήμερα τον συμμαθητή μου τον Μανέτη, ένα πολύ ενεργό μέλος του ΚΚΕ στο Λύκειο. Μια μέρα που συζητούσαμε για το Κομμουνιστικό Μανιφέστο του Μαρξ και του Ένγκελς που μόλις είχα διαβάσει τότε, βγάζει από την τσέπη του ένα μικρό εύχρηστο βιβλιαράκι, και μου το δείχνει με χαμόγελο και με μια ματιά όλο νόημα, λέγοντάς μου: "Να, εδώ το έχω! Πάντα μαζί μου! ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ!"

Πολύ ενδιαφέρον, είναι και κάτι άλλο, που αναφέρεται στο ίδιο εκείνο περιοδικό, από τον αγνωστικιστή:

"Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων είναι εξαρτημένοι από το όπιο (της θρησκείας), και, αν τους το πάρεις, χωρίς να τους δώσεις κάποιο υποκατάστατο, θα τους κάνεις δυστυχισμένους". (Αγνωστικιστής και "ορθολογιστής"). Ντισκάβερυ εντ Σάιενς Τεύχ. 9, Φεβρ. 2006 σελ. 10.

Ε, λοιπόν, εδώ είναι το μυστικό. Ο Αθεϊστής, μη έχοντας τη θρησκευτική πίστη στον Θεό, έχει βρει ένα υποκατάστατο. Το δόγμα του Αθεϊσμού. Φιλοσοφία και δόγμα μαζί. Φιλοσοφία και ΘΡΗΣΚΕΙΑ. Αθεϊστική θρησκεία, σαν τον Βουδισμό. Και δογματική θρησκεία, σαν κάθε θρησκεία. Έχει ως ευαγγέλια τα βιβλία του Διαφωτισμού, ως αποστόλους τους πνευματικούς πατέρες του αθεϊσμού, ως δόγμα την ιδεολογία, την πεποίθηση της ανυπαρξίας του Θεού, ως θρησκευτικά καθήκοντα την ενασχόληση με τη θρησκευτική φιλοσοφία του, και όλα όσα αυτή συνεπάγεται, ως  τρόπος ζωής, και προωθεί τις ιδέες του συχνά με ιεραποστολικό ζήλο, σε συζητήσεις, συγγράμματα, φόρουμ, άρθρα...

Δεν είναι σαν τον πραγματικά άθρησκο άθεο, (ή Εμπειρικό Αγνωστικιστή για να ακριβολογήσουμε). Ο άθεος δεν δογματίζει, ο αθεϊστής είναι δογματικός.

Ναι, γνωρίζουμε φίλοι αθεϊστές ότι είναι δύσκολο να το παραδεχθείτε ότι ανήκετε σε θρησκεία. Γιατί είναι δύσκολο στους πιστούς ενός δόγματος, να παραδεχθούν ότι το δόγμα τους είναι λάθος.

Κείμενο: Ν. Μ.