Ερνστ
Μπλοχ, «Ο αθεϊσμός στον χριστιανισμό. Για τη θρησκεία της Εξόδου και
της Βασιλείας», Μετάφραση: Πέτρος Γιατζάκης, Αρτος Ζωής, 2019, Σελ. 587
Η ηθική και πολιτική σημασία της Βίβλου
Ολος Ο αθεϊσμός στον χριστιανισμό,1
του Ερνστ Μπλοχ (1885-1977), είναι ένας ύμνος στη Βίβλο. Πρόκειται για
ένα πυρετικό εγκώμιο στον βιβλικό ανθρωπισμό, που προηγείται κάποιες
χιλιάδες χρόνια σε σχέση με τον αναγεννησιακό. Το πρώτο πράγμα που
εκπλήσσει τον αναγνώστη είναι ότι τα βιβλικά παραθέματα αποκτούν εδώ
νέες και απροσδόκητες σημασίες. Παλιό κρασί σε νέα ασκιά. Ο Μπλοχ δεν
χρησιμοποιεί τα παραθέματα αυτά, όπως κάνουν συχνά οι θεολόγοι, για έναν
ανώδυνο και ψυχωφελή περίπατο από το ένα στο άλλο, αλλά τα εντάσσει στη
συνολική του προβληματική, την προβληματική του ανθρώπου που οδυνάται. Ο
Μπλοχ συγκρούεται με τις βεβαιότητές μας και ταράζει τα νερά της
αυταρέσκειάς μας.
Χωρίς τον Αθεϊσμό στον χριστιανισμό, η Αρχή της ελπίδας
(1954-1959), το μείζον έργο του Μπλοχ, μένει ακατανόητο. Ο πολιτικός
φιλόσοφος Μπλοχ γνωρίζει ότι η φιλοσοφία από μόνη της δεν μπορεί να
ζωοποιεί και να τρέφει την ελπίδα και ότι γι' αυτό χρειάζονται
εξωφιλοσοφικές ηθικές πηγές. «Το humanum του Εγελου, γράφει,
εξαφανίστηκε μέσα στο κράτος» (338). Σε αυτές τις ηθικές πηγές ανήκουν
οι παγκόσμιες θρησκείες και η ίδια η Βίβλος, η ανθρώπινη καρδιά του
δυτικού πολιτισμού.
Η
«ουτοπία του ανθρώπου» που διατρέχει τη δυτική ιστορία δεν
συλλαμβάνεται από τα προεκλογικά προγράμματα και τους επικοινωνιολόγους,
γιατί προϋποθέτει αυτές τις μεγάλες ενοράσεις των ποιητών, των
φιλοσόφων και των προφητών. Αντίθετα από τις εθνικές μυθολογίες, η
Βίβλος είναι καθολική και παγκόσμια. Δεν εξυμνεί κάποιον εβραϊκό
εθνικισμό, αλλά μιλά στην καρδιά του φτωχού και βασανισμένου πλάσματος,
στους δυστυχισμένους και τους κατατρεγμένους. Αυτοί, και όχι οι
ακαδημαϊκοί θεολόγοι, είναι οι μόνοι αληθινοί αναγνώστες της. Η
καθολικότητα της Βίβλου, όπως κηρύχτηκε «έως εσχάτου της γης» από τον
χριστιανισμό, συνίσταται στο ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να κάνει τις
ιστορίες της δικές του.
Η Βίβλος, ως πυλώνας
του ανθρωπισμού, της ισότητας και της δικαιοσύνης, αποτελεί πηγή
έμπνευσης και για τους σύγχρονους δημοκρατικούς αγώνες. Η αποσύνδεση της
Αριστεράς από τη βιβλική παράδοση την αποξενώνει από την ιστορικά δική
της ηθική της θυσίας και την οδηγεί στον πιο αδιέξοδο δικαιωματισμό. Η
αποκοπή συνολικά του δυτικού πολιτισμού από τη βιβλική και χριστιανική
του πηγή τον οδηγεί στα σκοτάδια του ναζιστικού παγανισμού:
«Σε
έναν κόσμο που έχει στραφεί ενάντια στη Βίβλο, οι άνθρωποι πηδούν με
μεγάλη ευκολία πάνω από τις νεοπαγανιστικές πυρές της γερμανικής γιορτής
Γιολ, διότι η ναζιστική καρικατούρα των Χριστουγέννων δεν έχει τίποτε
να κάνει με το τέκνο εκ της ρίζης Ιεσσαί [σ.σ. εννοεί τον Χριστό]» (51).
Χριστός και άνθρωπος
Ο
Μπλοχ σκέφτεται την ηθική και την πολιτική μαζί. Η ηθική είναι μέρος
της εσχατολογίας, της «ερχόμενης βασιλείας». Ας ρητορεύουν κούφια και ας
ξιφουλκούν οι ορθόδοξοι θεολόγοι εναντίον της ηθικής: δεν υπάρχει
αληθινή θεολογία αν δεν συνδέεται με τη ζωή του φτωχού. Ο Χριστός είναι η
ελπίδα των φτωχών, των αρρώστων, των ξένων και των αναγκεμένων.
Οπως
θαυμάσια εξηγεί ο συνομιλητής του Μπλοχ, Γιούργκεν Μόλτμαν, ο Μπλοχ
αντλεί από τη σκέψη του Πάουλ Τίλιχ για να διατυπώσει μια μαρξιστική
κριτική της θρησκείας, που είναι όμως «ανθρωπολογικά χρωματισμένη από
μια “θρησκευτική” προοπτική» («Τι είναι η θεολογία σήμερα», Αρτος Ζωής,
2008, σ. 126). Η θρησκευτική αυτή προοπτική είναι αλληλένδετη με την
ουτοπία και τη δικαιοσύνη. Ο Μόλτμαν γράφει, επί παραδείγματι, ότι η
«έσχατη κρίση» είναι «το πιο θαυμάσιο πράγμα που μπορεί να κηρυχθεί
στους ανθρώπους», διότι:
«Είναι πηγή άπειρης
χαράς να ξέρουμε ότι οι φονιάδες […] δεν θα θριαμβεύσουν τελικά πάνω στα
θύματά τους» («Ο ερχόμενος Θεός», Αρτος Ζωής, 2013, σ. 355).
Ο
Χριστός είναι η ελπίδα που πρέπει να «εκδιπλωθεί πλήρως» (334). Για τον
Πλάτωνα, τα πάντα ήταν «πλήρη θεών». Για τον Μπλοχ όμως ο χριστιανισμός
είναι αθεϊσμός ως προς το κλειστό αρχαίο κοσμοείδωλο. Οι θεοί του
αρχαίου κόσμου είναι είδωλα, θεοί της δύναμης και της έλλειψης ελπίδας. Η
δημοκρατική Αθήνα αποτελεί μονάχα ένα ξέφωτο σε ένα δάσος σκλαβιάς και
υποδούλωσης. Ο άρρωστοι, οι φτωχοί και οι ξένοι δεν είχαν καμία ελπίδα
μέσα σε αυτόν τον παγανιστικό κόσμο της φυλής και της δύναμης. Η πιο
σημαντική ιδέα της σύγχρονης κοινωνίας είναι η ιδέα της καθολικής
περίθαλψης, του δημόσιου νοσοκομείου.
Μπορεί ο
σκοτεινός Χάιντεγκερ να λάτρευε τη Μοίρα, αλλά στον κόσμο της μοίρας, ο
φτωχός θα είναι παντοτινά φτωχός και ο σκλάβος παντοτινά σκλάβος. Χωρίς
Θεό, το ανθρώπινο γένος θα ήταν παντοτινός σκλάβος του θανάτου. Ο
Χριστός «ηχμαλώτευσεν [την] αιχμαλωσίαν» του θανάτου (Εφ, 4:8). Η
απελευθέρωση των ανθρώπων από τον θάνατο είναι η πηγή κάθε αληθινής
απελευθέρωσης και επανάστασης. Ο Χριστός είναι λυτρωτής επειδή
κατεβαίνει ώς τα απώτατα βάθη της ανθρώπινης οδύνης και αδυναμίας, για
να μη χαθεί ο άνθρωπος. Είναι όμως και απελευθερωτής, αφού, ως νικητής
του Αδη, «συνέτριψε μοχλούς αιωνίους, κατόχους πεπεδημένων» (Ακολουθία
του Πάσχα). Ποιος μπορεί να αγαπήσει τους ανθρώπους όπως ο Χριστός;
Πρόκληση για τη θεολογία και τη φιλοσοφία
Ο
«Αθεϊσμός στον χριστιανισμό» αποτελεί πρόκληση για έναν συνολικό
επαναπροσανατολισμό της θεολογικής και φιλοσοφικής σκέψης. Ο,τι και αν
φρονούν οι «υψηλόφρονες», οι άνθρωποι ξέρουν ότι ο κόσμος είναι
αλύτρωτος, γεμάτος βάσανα, αρρώστια και θάνατο. Θρησκεία σημαίνει
ελπίδα. Αντίθετα από τον Καστοριάδη, ο Μπλοχ ξεδιψά στις ουτοπικές πηγές
της θρησκείας: «Η θρησκεία είναι πλήρης ουτοπίας, και η ουτοπία
αποτελεί την πιο κεντρική πτυχή της» (502).
Γι'
αυτόν τον κομμουνιστή της αγάπης, η ουτοπία της ακτημοσύνης έγινε
πραγματικότητα στις πρώτες χριστιανικές κοινότητες της εντατικής
αναμονής της βασιλείας του Θεού και των κοινών γευμάτων («αγάπες»). Το
αγαπημένο βιβλίο του Μπρεχτ, μας πληροφορεί ο Μπλοχ, ήταν η Βίβλος. Το
αγαπημένο βιβλικό χωρίο του Μπλοχ θα πρέπει ήταν το 4:32 των Πράξεων:
«ην αυτοίς άπαντα κοινά». Βιβλική Αριστερά. Χριστιανικός κομμουνισμός.
Εν αγάπῃ κοινοκτημοσύνη.
Εν κατακλείδι, θα
μπορούσαμε να επισημάνουμε ότι ο Μπλοχ υπογραμμίζει το μεγαλείο αλλά
ταυτόχρονα παραβλέπει τους κινδύνους του μεσσιανισμού, ενώ η άρνησή του
να σκεφτεί την υπερβατικότητα του Θεού ως προϋπόθεση της αγιότητας του
ανθρώπου περιορίζει αφενός την ουτοπία στη σφαίρα της γνώσης ή/και της
«μυθικής επιθυμίας» και διατρέχει αφετέρου τον κίνδυνο μιας αυτολατρείας
του ανθρώπου. Η αγάπη ως δώρημα του Θεού, η χάρις, λείπει από τη σκέψη
του Μπλοχ. Ξέρουμε όμως ότι το ανθρώπινο χαρακτηρίζεται από μια ιδρυτική
έλλειψη. Χωρίς τη θεϊκή συνδρομή, ο άνθρωπος δεν μπορεί να πηδήξει έξω
από τη σκιά του.
Η επίκληση αυτών των
υπαρκτών, για τη σκέψη του Μπλοχ, ελλειμμάτων και κινδύνων δεν αρκεί,
ωστόσο, για να απομειώσει τη μεγάλη αξία και σημασία της. Είμαστε
σίγουροι λοιπόν ότι το σπουδαίο αυτό και ανατρεπτικό για τις βεβαιότητές
μας βιβλίο θα εξακολουθήσει να διαβάζεται όσο υπάρχουν άνθρωποι που με
θέρμη αναζητούν την ελπίδα. Οπως λέει ο ίδιος ο Μπλοχ για τον Χριστό:
«Αυτή η ψυχή δεν μπορεί να χαθεί και η ελπίδα που αυτή η ψυχή εμπνέει
δεν θα καταλυθεί ποτέ» (363).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου