Απλώνει τα δίχτυα της στα Βαλκάνια η Τουρκία

Η Τουρκία, με βασικό ιθύνοντα νου κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας τον πρώην πρωθυπουργό και πρώην υπουργό Εξωτερικών Αχμέτ Νταβού-τογλου (η φωτογραφία από επίσκεψή του στα Σκόπια το 2010), έβαλε γερές βάσεις άσκησης επιρροής στα Βαλκάνια

Του Άγγελου Αθανασόπουλου από το Βήμα 

Πριν από μερικές ημέρες, το ισλαμικό Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) εγκαινίασε τα νέα γραφεία του στα Σκόπια. Η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας (πΓΔΜ) είναι μία από τις ελάχιστες χώρες στις οποίες το κυβερνών κόμμα της Τουρκίας έχει ανοίξει ή σχεδιάζει να ανοίξει γραφεία. Οι υπόλοιπες είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Βρετανία, η Ρωσία, η Γερμανία, η Γαλλία, η Βοσνία – Ερζεγοβίνη. Το ΑΚΡ έχει επίσης γραφεία, για ευνόητους λόγους, στις Βρυξέλλες (έδρα της ΕΕ, του ΝΑΤΟ και γενικότερα κέντρο λήψης αποφάσεων), καθώς και στην κατεχόμενη Βόρεια Κύπρο. Ηδη από τα πρώτα χρόνια της ανεξαρτησίας τής πΓΔΜ και με ιδιαίτερο ζήλο μετά την άνοδο στην εξουσία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στις αρχές της δεκαετίας του 2000, η Τουρκία διεισδύει όλο και βαθύτερα στον βόρειο γείτονά μας.

Η τουρκική παρουσία στα Βαλκάνια ίσως να είναι ο σοβαρότερος από τους λόγους που έχει η Αθήνα ώστε να αναλάβει την πρωτοβουλία να λύσει μια σειρά από εκκρεμότητες στην περιοχή – με σοβαρότερη όλων το ζήτημα της ονομασίας της πΓΔΜ. Ωστόσο, η ελληνική πλευρά δεν έχει αναδείξει όσο θα έπρεπε αυτή την πτυχή, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι την έχει υποτιμήσει. Αν το είχε πράξει, τότε ίσως να ήταν λιγότερες οι αντιδράσεις στο εσωτερικό της Ελλάδος απέναντι σε μια συμβιβαστική λύση. Εμπειροι διπλωματικοί παράγοντες σημειώνουν ότι αν το «αγκάθι του Μακεδονικού» έπαυε να υπάρχει, τότε η Αθήνα θα μπορούσε να διευρύνει ξανά την επιρροή της στη γειτονική χώρα, ενώ ανάλογη εξέλιξη θα μπορούσε να συμβεί και στις σχέσεις με την Αλβανία. Αυτό δεν σημαίνει φυσικά ότι η Αθήνα θα πρέπει να κάνει εκπτώσεις στις συνομιλίες με αυτές τις δύο χώρες.

Από τον Οζάλ στον Ερντογάν

Η τουρκική επιρροή όμως στη Βαλκανική έχει αυξηθεί σημαντικά και η αντιστροφή ή έστω η απονεύρωσή της θα είναι δύσκολο εγχείρημα. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι εν όψει των διπλών, προεδρικών και βουλευτικών, εκλογών της 24ης Ιουνίου, ο πρόεδρος Ερντογάν προετοιμάζει, εντός του Μαΐου, μεγάλη ομιλία στην πρωτεύουσα της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, στο Σαράγεβο, όπου αναμένεται να συγκεντρωθεί πλήθος κόσμου από τις τουρκικές κοινότητες των χωρών της Δυτικής Ευρώπης, καθώς και γενικότερα μουσουλμάνοι. Αλλωστε η Βοσνία βρίσκεται στο επίκεντρο της τουρκικής πολιτικής στα Βαλκάνια. Μετά τη νίκη του ΑΚΡ στις εκλογές στις 30 Μαρτίου 2014, ο κ. Ερντογάν είχε μάλιστα ευχαριστήσει ονομαστικά «τους αδελφούς μας» από τη Βοσνία, την πΓΔΜ και το Κόσοβο για τη βοήθειά τους στην εκλογική επικράτηση.

Η Αγκυρα εκμεταλλεύθηκε την απουσία σαφούς πολιτικής εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ενωσης (ΕΕ) στην περιοχή επί τουλάχιστον μία 15ετία για να ενισχύσει την πολυεπίπεδη παρουσία της στον κοινωνικό, οικονομικό, ακόμη και στον πολιτικοστρατιωτικό τομέα. Η προεργασία είχε ξεκινήσει ήδη από τον εμφύλιο πόλεμο στη Βοσνία – Ερζεγοβίνη, την περίοδο 1992 – 1995, όταν η Αγκυρα είχε στείλει μυστικά στρατιωτική βοήθεια στους μουσουλμάνους, σε στενή συνεργασία με άλλες μουσουλμανικές χώρες, μεταξύ των οποίων και το Ιράν. Μέσω τόσο κρατικών υπηρεσιών όσο και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων (ΜΚΟ), η Τουρκία, με βασικό ιθύνοντα νου κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας τον πρώην πρωθυπουργό και πρώην υπουργό Εξωτερικών Αχμέτ Νταβούτογλου, έβαλε γερές βάσεις άσκησης επιρροής, χτίζοντας επί της κληρονομιάς που είχαν αφήσει δύο άλλοι τούρκοι πολιτικοί: ο πρώην πρωθυπουργός και πρόεδρος Τουργκούτ Οζάλ και ο πρώην υπουργός Ισμαήλ Τζεμ. Αυτό που πρόσθεσαν οι κ.κ. Νταβούτογλου και Ερντογάν ήταν το ισλαμικό στοιχείο.

Πλέον, κυβερνητικές και διπλωματικές πηγές τονίζουν ότι η Αθήνα έχει μόνο μία επιλογή για να ανακόψει την τουρκική κινητικότητα στη Βαλκανική: να συνεργαστεί με την ΕΕ, αλλά και με τις Ηνωμένες Πολιτείες, που επιδιώκουν να αναζωογονήσουν την ευρωατλαντική προοπτική των Δυτικών Βαλκανίων. Σε διαφορετική περίπτωση, η Αθήνα θα πρέπει να αντιμετωπίσει τον τουρκικό κίνδυνο τόσο εξ  Ανατολών όσο και από τον Βορρά. Η Ελλάδα έχασε μια μεγάλη ευκαιρία για να συμπήξει ένα ισχυρό βαλκανικό μέτωπο στην έξαρση του Προσφυγικού, στα τέλη του 2015, όταν υπήρχε ένας κοινός «κίνδυνος». Αντίθετα, βρέθηκε τελικώς με σφραγισμένα τα σύνορα, αφήνοντας την πρωτοβουλία των κινήσεων σε άλλους. Ευτυχώς, αργότερα σημειώθηκε μια στροφή, αλλά ο δρόμος για την αντιστροφή της τάσης παραμένει μακρύς.

Οι σχέσεις Αγκυρας – Σκοπίων

Σε σχέση με την πΓΔΜ, υπάρχει μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια που στους περισσότερους διαφεύγει. Ο τούρκος «εθνάρχης» Μουσταφά Κεμάλ «Ατατούρκ» γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και φοίτησε σε στρατιωτική σχολή στην Μπίτολα από το 1896 ως το 1899. Οι ιστορικοί δεσμοί που έχει αφήσει πίσω της η Οθωμανική Αυτοκρατορία στα Βαλκάνια είναι περίπλοκοι. Σύμφωνα επίσης με ορισμένες πηγές, περίπου 6 εκατομμύρια Τούρκοι έχουν προγόνους που κατάγονταν από την πΓΔΜ, ενώ παράλληλα η τουρκική μειονότητα στην πΓΔΜ αριθμεί περί τα 80.000 άτομα.

Από τις πρώτες ημέρες της ανεξαρτησίας της πΓΔΜ και με δεδομένη τη διαμάχη με την Ελλάδα για το Ονοματολογικό, ο τότε πρόεδρος Κίρο Γκλιγκόροφ επεδίωξε στενές σχέσεις με την Αγκυρα. Το ελληνικό εμπάργκο εμβάθυνε ακόμη περισσότερο τις σχέσεις Σκοπίων – Αγκυρας και πολλές οικονομικές και εμπορικές συμφωνίες υπεγράφησαν. Παράλληλα, η Τουρκία έχει προσφέρει κατά καιρούς σημαντική στρατιωτική βοήθεια καθώς και εκπαίδευση σε στελέχη των Ενόπλων Δυνάμεων, ενώ έχει ηγηθεί πολλών από τις διεθνείς επιχειρήσεις στη χώρα, είτε πριν είτε μετά τις εμφύλιες συγκρούσεις του 2001.

Η αναπτυξιακή βοήθεια της Τουρκίας (ιδιαίτερα μέσω της ΤΙΚΑ) εστιάζει στην κατασκευή ή ανακατασκευή σχολείων, στην προώθηση γεωργικών έργων, στη συντήρηση οθωμανικών μνημείων και στη χορήγηση υποτροφιών – ιδιαίτερα μέσω της Diyanet. Στον οικονομικό τομέα, η Τουρκία αποτελεί σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία (2016) τον τρίτο μεγαλύτερο επενδυτή στην πΓΔΜ με επενδύσεις που ανέρχονται σε περίπου 25 εκατομμύρια ευρώ τον χρόνο. Υπάρχει μεγάλη παρουσία στον κατασκευαστικό τομέα, αλλά και στον τραπεζικό, ιδιαίτερα λόγω της Halkbank, πιστωτικού ιδρύματος που βρίσκεται κοντά στον πρόεδρο Ερντογάν και έγινε γνωστό λόγω του ρόλου που φέρεται να έχει διαδραματίσει στο σκάνδαλο παράκαμψης των κυρώσεων εναντίον του Ιράν. Η θυγατρική της Halkbank στην πΓΔΜ είναι η πέμπτη μεγαλύτερη τράπεζα. Παράλληλα, το 2008 η τουρκική TAV κέρδισε 20ετές συμβόλαιο για τη διαχείριση των αεροδρομίων στα Σκόπια και στην Οχρίδα.

Μια εξέλιξη που παρουσιάζει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και την οποία έχει αναδείξει ο άλλοτε επικεφαλής του γραφείου της γκιουλενικής εφημερίδας «Zaman» στην Αγκυρα Αμπντουλάχ Μποζκούρτ αφορά την απόπειρα, όπως ο ίδιος επισημαίνει, ισλαμικής ριζοσπαστικοποίησης πολιτών της πΓΔΜ από ισλαμικές ΜΚΟ που ελέγχει και χρηματοδοτεί μέσω διαφόρων δικτύων ο κ. Ερντογάν. Σύμφωνα με τον κ. Μποζκούρτ, η ΙΗΗ (που είχε εμπλακεί και στο επεισόδιο με το πλοίο «Μαβί Μαρμαρά» το 2010 στο Ισραήλ) και άλλη μία ΜΚΟ με την επωνυμία «Ιδρυμα Κοινωνικού Ιστού» στρατολογούν νεαρά άτομα στον τζιχάντ. Ο επικεφαλής της ΙΗΗ Μπουλέντ Γιλντιρίμ φέρεται να διατηρεί στενές σχέσεις με τον επικεφαλής της ΜΙΤ Χακάν Φιντάν, άνθρωπο της απολύτου εμπιστοσύνης του κ. Ερντογάν. Στο δε «Ιδρυμα Κοινωνικού Ιστού» φέρεται να κινεί τα νήματα ο ιμάμης Νουρεντίν Γιλντίζ,για τον οποίο υπάρχουν στοιχεία ότι συνεργάζεται με την ΙΗΗ.

Την ίδια στιγμή η ΤΙΚΑ, που διατηρεί γραφείο στα Σκόπια και είχε χρηματοδοτήσει περίπου 600 έργα στη χώρα μέχρι τα τέλη του 2017, έχει συνεργαστεί με τοπικές ισλαμικές ανθρωπιστικές οργανώσεις που σχετίζονται με τις δύο τουρκικές NGO. Παράλληλα, με σκοπό να εξουδετερώσει την επιρροή του δικτύου των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων του Φετουλάχ Γκιουλέν μετά την απόπειρα πραξικοπήματος του Ιουλίου του 2016, η τουρκική κυβέρνηση συνέστησε κρατικό εκπαιδευτικό ίδρυμα με την ονομασία «Maarif». Το δίκτυο Γκιουλέν αξιοποιήθηκε πλήρως από το ΑΚΡ για την άσκηση επιρροής στα Βαλκάνια αλλά πλέον ο κ. Ερντογάν ζητεί από όλες τις χώρες να κλείσουν τα σχολεία του.

Οι προνομιακές σχέσεις με Σκόπια, Βοσνία, Κόσοβο και Αλβανία

Σε ομιλία του στο Σαράγεβο το 2009, ο κ. Νταβούτογλου είχε αναφερθεί στην Pax Ottomana ως τη «Χρυσή Εποχή των Βαλκανίων». Η επιλογή δεν ήταν τυχαία. Οπως προαναφέρθηκε, οι σχέσεις της Τουρκίας με τη Βοσνία – Ερζεγοβίνη είναι οι στενότερες που διατηρεί η Αγκυρα με μία από τις βαλκανικές χώρες. Ο Μπακίρ Ιζετμπέγκοβιτς, μέλος του τριμερούς προεδρείου της χώρας από την πλευρά των βόσνιων μουσουλμάνων, είναι στενός φίλος του προέδρου Ερντογάν. Είναι χαρακτηριστικό ότι στις γενικές εκλογές του 2014, το τοπικό υποκατάστημα της τουρκικής κρατικής τράπεζας Ziraat έδωσε στο βοσνιακό (μουσουλμανικό) ομοσπονδιακό κρατίδιο δάνειο ύψους 50 εκατομμυρίων δολαρίων το οποίο και… παρέλαβε ο κ. Ιζετμπέγκοβιτς. Η Τουρκία έχει στηρίξει όσο καμία άλλη το αίτημα της Βοσνίας για ένταξη στο ΝΑΤΟ (το ίδιο ένθερμα στηρίζει τη νατοϊκή ενσωμάτωση της πΓΔΜ για την οποία, με αστερίσκο, δηλώνει ότι αναγνωρίζει ως «Δημοκρατία της Μακεδονίας»). Οι ΤΙΚΑ, Diyanet και το ίδρυμα Yunus Emre είναι πολύ δραστήρια στη Βοσνία, ενώ η αποκατάσταση οθωμανικών μνημείων είναι συνεχής στο πλαίσιο μιας «διπλωματίας των τεμενών» (mosque diplomacy).
Εξίσου βαθιά επιρροή ασκεί η Τουρκία στην Αλβανία και στο Κόσοβο, αν και η πρόσφατη υπόθεση της απαγωγής έξι τούρκων υπηκόων, με ιδιωτικό τζετ, από την Πρίστινα δημιούργησε μεγάλη ένταση, καθώς έφερε στην επιφάνεια τη σύγκρουση του κοσοβάρου προέδρου Χασίμ Θάτσι (που μάλλον δεν είχε πρόβλημα με αυτή την προκλητική ενέργεια) και του πρωθυπουργού Ραμούς Χαραντινάι (που την καταδίκασε). Η Αγκυρα πάντως θεωρεί πολύ σημαντικό το Κόσοβο και μόνο το 2015 κατευθύνθηκαν σε αυτό πάνω από 316 εκατομμύρια ευρώ σε άμεσες επενδύσεις. Εχουν επίσης, με κονδύλια της ΤΙΚΑ, αναστηλωθεί σχεδόν όλα τα τζαμιά του Κοσόβου, ενώ η Τουρκία έφθασε στο σημείο να πείσει για αλλαγές σχεδόν σε όλα τα σχολικά βιβλία για να εξωραϊστεί η οθωμανική ιστορία στην περιοχή.
Σε ό,τι αφορά την Αλβανία, ο κ. Ερντογάν έχει αναπτύξει στενή σχέση με τον πρωθυπουργό Εντι Ράμα και δεν είναι λίγοι όσοι εκτιμούν ότι η σχέση αυτή έπαιξε ρόλο στην προσφυγή του τότε επικεφαλής της αξιωματικής αντιπολίτευσης στο Συνταγματικό Δικαστήριο για την ακύρωση της Συμφωνίας Θαλασσίων Ζωνών που είχε υπογραφεί με την Ελλάδα το 2009. Οι σχέσεις των δύο ανδρών πέρασαν κρίση λόγω του πιεστικού αιτήματος του τούρκου προέδρου να κλείσουν τα γκιουλενικά σχολεία στην Αλβανία. Ωστόσο, υπήρξαν αντιστάσεις διότι τα παιδιά πολλών μελών της αλβανικής ελίτ φοιτούν σε αυτά τα σχολεία. Οι δύο χώρες διατηρούν πάντως στενές στρατιωτικές σχέσεις ήδη από τη δεκαετία του 1990. Το 1992 υπέγραψαν συμφωνία στρατιωτικής συνεργασίας, τουρκικά πλοία επισκέπτονται συχνά αλβανικά λιμάνια, ενώ η συνεργασία ενισχύθηκε μετά την ένταξη της Αλβανίας στο ΝΑΤΟ.
Χώρα-κλειδί για την Αγκυρα και τη διεύρυνση της επιρροής της στα Βαλκάνια είναι η Σερβία. Ωστόσο, παρά τις προσπάθειες στις αρχές της τρέχουσας δεκαετίας, ιδιαίτερα μέσω της οικονομικής συνεργασίας (π.χ. εξαγορά τραπεζών), των υποτροφιών ή της απόπειρας μεσολάβησης ανάμεσα σε Σερβία, Κροατία και Βοσνία, τα αποτελέσματα υπήρξαν μετρημένα. Πλέον, με την ΕΕ να αποδίδει μεγάλη σημασία στην προσέγγιση της Σερβίας με τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και ενδεχομένως την ένταξή της στην Ενωση με ορίζοντα το 2025, οι σερβοτουρκικές σχέσεις έχουν όρια στην περαιτέρω ανάπτυξή τους.

Οι τρεις πυλώνες της τουρκικής επιρροής

ΤΙΚΑ: Η Τουρκική Υπηρεσία Διεθνούς Αναπτυξιακής Συνεργασίας ιδρύθηκε επί προεδρίας Οζάλ. Αναβαθμίστηκε με την έλευση του ΑΚΡ στην εξουσία, όταν τοποθετήθηκε επικεφαλής ο σημερινός διευθυντής της ΜΙΤ Χακάν Φιντάν. Είναι πολύ ενεργή σε Αλβανία, Κόσοβο, Βοσνία και πΓΔΜ, με έμφαση στη χρηματοδότηση της ανακατασκευής οθωμανικών τεμενών.
Diyanet: Η Προεδρία Θρησκευτικών Υποθέσεων είναι η υψηλότερη θρησκευτική αρχή στην Τουρκία. Το προσωπικό της είναι περίπου 100.000 και ο προϋπολογισμός μεγαλύτερος από πολλών υπουργείων. Μετά το πραξικόπημα του 1980, οι αρμοδιότητες επεκτάθηκαν ώστε να καλύπτουν και Τούρκους του εξωτερικού. Εκπαιδεύει και πληρώνει ιμάμηδες για τουρκικές κοινότητες σε τρίτες χώρες, παρέχει υποτροφίες σε μουσουλμάνους τρίτων χωρών που θέλουν να αποκτήσουν ισλαμική θεολογική εκπαίδευση και ανακατασκευάζει τεμένη σε συνεργασία με την ΤΙΚΑ.
Yunus Emre: Το ίδρυμα που έλαβε την ονομασία του από τον γνωστό ποιητή του 14ου αιώνα έχει την αρμοδιότητα προώθησης του τουρκικού πολιτισμού στο εξωτερικό. Ιδρύθηκε από τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν το 2007 και ξεκίνησε να λειτουργεί το 2009 μέσω της ίδρυσης πολιτιστικών κέντρων που σήμερα υπάρχουν σε 40 χώρες, μεταξύ των οποίων οι Αλβανία, Βοσνία, Κόσοβο (υπάρχουν τρία, σε Πρίστινα, Πρίζρεν και Πετς), πΓΔΜ, Σερβία. Πρόσφατα ζητήθηκε να ανοίξει και παράρτημα στην Ελλάδα.