«Εθνομηδενιστής καθότι Πατριώτης»

από Ανδρέας Κ. Παπανικολάου

 (Σχόλιο στο άρθρο του κ. Νίκου Δήμου στο ΒΗΜΑ της 17ης 11ου 2019)

Όταν ακούμε ότι ο Homo sapiens δεν κατάγεται από την Αφρική αλλά από τα Πετράλωνα της Χαλκιδικής, ή ότι όχι μόνον ο Μέγας Ναπολέων αλλά και ο Ιησούς Χριστός ήταν Έλληνας, ακριβώς όπως λέγεται ότι ήταν και ο πρωτάνθρωπος των Πετραλώνων, αντιπαρερχόμεθα τον ομιλούντα άνευ περιττών σχολίων. Δεν είναι όμως ομοίως εύκολο να αγνοήσουμε έγκριτο αρθρογράφο του Βήματος, ειδικά αυτοί εξ ημών οι οποίοι τον θεωρούν  διανοούμενο, όταν  διακηρύττει ότι η έννοια «έθνος» είναι μια νεόκοπη και κενή περιεχομένου λεκτική «κατασκευή»  και όταν μας διαβεβαιώνει ότι «είναι εθνομηδενιστής επειδή είναι πατριώτης»!  Και δεν πρέπει να τον αγνοήσουμε διότι κάποιοι τουλάχιστον πρέπει να πιστεύουν ότι τα αινιγματώδη του αυτά ρηματίσκια  ίσως επικαλύπτουν μια βαθύτερη αλήθεια. Μάλιστα, είναι νομίζω αναγκαίο, ειδικά αυτή την εποχή που ο κάθε ένας οφείλει να πάρει θέση σε μείζονα θέματα όπως το μεταναστευτικό, να εξεταστεί το αληθές τέτοιων δηλώσεων οι οποίες βεβαίως γίνονται με σκοπό να επηρεάσουν την εν λόγω θέση του κάθε αναγνώστη. 

Εν πρώτοις είναι κραυγαλαία ιστορική ανακρίβεια ότι τα «έθνη άρχισαν να δημιουργούνται μετά την Γαλλική επανάσταση» και ότι «έθνος είναι μια πολύ πρόσφατη αφηρημένη κατασκευή». Επιπροσθέτως, το «αφηρημένη κατασκευή» είναι κενολογία (δεδομένου ότι η έννοια δεν μπορεί παρά να είναι αφηρημένη εφόσον αναφέρεται σε πολλές και διάφορες κοινωνικές ομάδες) και, στην περίπτωση που το «κατασκευή» υπονοεί έλλειψη αντικειμενικού σημαινομένου, προφανές λάθος (δεδομένου ότι η λέξη και η έννοια πάντα αναφέρονται σε υπάρχουσες ομάδες).  Η δε απόδειξη της ιστορικής ανακρίβειας του χαρακτηρισμού είναι διάσπαρτη στην κλασική μας γραμματεία—από τον Ηρόδοτο στον Ξενοφώντα και πολλούς άλλους οι οποίοι ως γνωστόν προηγούνται κατά πολύ της Γαλλικής Επαναστάσεως και  στους οποίους τόσο η λέξη όσο και η έννοια «έθνος» αναφέρονται ακριβώς σε αυτό που αναφέρονται και σήμερα: σε ομάδες ατόμων με κάποιο ή κάποια κοινά χαρακτηριστικά.

Αυτό που διαφέρει κατά καιρούς και τόπους είναι τα κοινά χαρακτηριστικά των ατόμων που απαρτίζουν τις ομάδες οι οποίες ονομάζονταν και ονομάζονται έθνη. Επί αιώνες τώρα τα κοινά αυτά χαρακτηριστικά είναι πασίγνωστα. Είναι το όμαιμον, το ομόγλωσσον το ομότροπον (ήθη, νόμοι και έθιμα) και το ομόθρησκον. Ο αρθρογράφος προσθέτει το ομότοπον (την πατρίδα, τον τόπο όπου ζει ο καθένας μας) το οποίο μάλιστα ανάγει σε ύπατο —και στο μόνο σωστό— κριτήριο κοινωνικής συνοχής παρόλον ότι υπάρχουν συνεκτικότατες κοινωνικές ομάδες άμοιρες, όμως, πατρίδας όπως ήταν οι Εβραίοι και  έθνη όπως το Ελληνικό διεσπαρμένα σε πολλές πατρίδες.

Είναι όμως αναγκαίο,  προκειμένου  μια ομάδα να θεωρηθεί έθνος, να αποτελείται από όμαιμα, δηλαδή γενετικώς ή φυλετικώς συγγενή άτομα και άτομα ομόθρησκα, ομόγλωσσα, ομότροπα και ομότοπα; Βεβαίως όχι. Οι Ελβετοί μιλούν τέσσερις γλώσσες και όμως αποτελούν ένα έθνος.  Οι Αμερικανοί ανήκουν σε χίλιες δυο φυλές και δεκάδες θρησκεύματα και αλίμονο σε αυτόν που θα τολμήσει να αμφισβητήσει το γεγονός ότι αποτελούν ενιαίο έθνος.

Ίσως γι αυτό, λοιπόν, να συνεπέρανε ο αρθρογράφος ότι η έννοια έθνος είναι μια φαντασίωση— το άκουσε άλλωστε και από κάποιον Βρετανό τον οποίο και μνημονεύει ως αυθεντία σε αυτά τα θέματα. Εάν όμως με τον όρο «φαντασίωση» ο αρθρογράφος (και ο Βρετανός του οποίου την αυθεντία επικαλείται) εννοεί την λανθασμένη πεποίθηση κάποιων μελών κάποιων εθνικών ομάδων, ότι επειδή τυχαίνει και έχουν έστω και ένα από τα προαναφερθέντα γνωρίσματα νομίζουν ότι τα έχουν όλα, μας αποκαλύπτει απλώς την άγνοιά του των κανόνων της επαγωγής. Διότι άλλο πράγμα να αυταπατώνται κάποια άτομα και εντελώς άλλο να είναι η έννοια «έθνος» φενάκη. Το γεγονός ότι κάποιοι Γερμανοί ήταν ναζί και κάποιοι Ιταλοί φασίστες δεν σημαίνει ότι το Γερμανικό και το Ιταλικό έθνος είναι φαντασιώσεις.

Εν τω μεταξύ— έτσι μας λέει η Ιστορία— έστω και ένα-δυο από τα προαναφερθέντα κοινά γνωρίσματα έχει αρκέσει ως βάση δομήσεως εθνικών κοινωνικών ομάδων στο παρελθόν και στο παρόν. Προφανώς, όσο περισσότερα τα κοινά χαρακτηριστικά  τόσο λιγότεροι θα είναι αυτοί που θα προσπαθούν να αναπληρώσουν  τα απόντα με φαντασιώσεις και αυταπάτες. Προφανώς, επίσης, ότι όσο περισσότερα είναι τω όντι τα κοινά χαρακτηριστικά τόσο  ισχυρότερη αποβαίνει η κοινωνική συνοχή.

Αλλά το φλέγον θέμα δεν είναι εάν υπήρχαν ή υπάρχουν έθνη αλλά εάν πρέπει να υπάρχουν. Ο αρθρογράφος μάς λέει ότι δεν πρέπει διότι η ύπαρξη αυτής της φαντασιώσεως που η ανθρωπότητα ονομάζει έθνος αποτελεί αίτιο πολέμων και άλλων συνακολούθων καταστροφών. Πατρίδες ας υπάρχουν, κατά τη γνώμη του. Όταν ένα κράτος βασίζεται όχι στην έννοια του έθνους αλλά στην έννοια του κοινού τόπου διαβιώσεως τότε, φαίνεται να νομίζει,  δεν γίνονται πόλεμοι ή γίνονται λιγότεροι.

Εν πάση, όμως, περιπτώσει, μήπως αληθεύει ότι η ύπαρξη εθνών, έστω και αν πρόκειται περί φαντασιώσεων, ευθύνεται για καταστροφές και πολέμους; Ο Θουκυδίδης εδώ απαντά εμφατικά ότι τα αίτια των πολέμων είναι η πλεονεξία, ο φόβος και άλλα συναφή οικονομικά και ψυχολογικά κίνητρα ανεξαρτήτως εθνικής ταυτότητας των εκάστοτε εμπλεκομένων. Ίσως όμως ο Θουκυδίδης να μην κρίνει τόσο σωστά όσο ο κ. Δήμου. 

Για να δούμε λοιπόν: Ήταν το κίνητρο του Πελοποννησιακού πολέμου το έθνος; Μάλλον όχι, δεδομένου ότι ένα ήταν το έθνος των Ελλήνων (σε σαφή αντιδιαστολή προς τα έθνη των βαρβάρων) και, όπως αυτή τη φορά το λέει σωστά και ο αρθρογράφος, επίσης δεδομένου ότι δεν υπήρχε  έθνος Σπαρτιατών και έθνος Αθηναίων. Ο πόλεμος ήταν λοιπόν εμφύλιος, ενδο-εθνικός αν και επεξετάθη και σε άλλες πατρίδες και άλλα έθνη. Ήταν μήπως το έθνος κίνητρο του Τρωικού πολέμου;  Δεν νομίζω. Οι μεν ιστορικοί τον αποδίδουν στην ανάγκη ελέγχου των στενών του Ελλησπόντου για τη διακίνηση του εμπορίου μεταξύ Μαύρης και Άσπρης θάλασσας, οι δε ποιητές στα μάτια της Ελένης. Κανείς όμως δεν τον αποδίδει στον εθνοκεντρισμό των άλλωστε ομοθρήσκων και, εάν πιστέψουμε τον Όμηρο, των ομογλώσσων  Αχαιών και Τρώων. Και τα αίτια των δυο παγκοσμίων πολέμων; Μήπως ήταν η εθνική υπερηφάνεια των Γερμανών ή των Άγγλων ή των Γάλλων; Αλλά υπάρχει σοβαρός ιστορικός που να υποστηρίζει τέτοιο πράγμα;

Εάν όμως τα αίτια των πολέμων δεν είναι το έθνος ή τα προαναφερθέντα κοινά γνωρίσματα των μελών που το απαρτίζουν, πού οφείλεται η πάνδημος δοξασία «ότι θρησκείες και έθνη σκοτώνουν» την οποία προφανώς ενστερνίζεται και ο κ. Δήμου και η οποία τον οδηγεί στον εθνομηδενισμό του;

Γιατί έγκριτοι αρθρογράφοι και πεφωτισμένοι πολιτικοί καθοδηγητές του κόσμου ζητούν την κατάργησή τους εν ονόματι του ανθρωπισμού και της παγκόσμιας ειρήνης;  

Την απάντηση την δίνει η ίδια η Ιστορία όταν όμως προσεγγίζεται από την σκοπιά της κοινής λογικής και όχι από την σκοπιά ανιστόρητων ιδεολογημάτων: Τα εθνικά συναισθήματα και οι πεποιθήσεις περί εθνικής ταυτότητας είτε σωστές είτε φαντασιακές έχουν χρησιμοποιηθεί και δυστυχώς θα χρησιμοποιηθούν πάλι όπου και όταν είναι εφικτό για την εξυπηρέτηση συμφερόντων. Έτσι, το μέσον (η εθνική ταυτότητα) συγχέεται με τις σκοπιμότητες—τα πραγματικά αίτια—για την επίτευξη των οποίων επιστρατεύεται.

Διότι, βέβαια, η Ελλάδα δεν αντιστάθηκε στους Ιταλούς επειδή δεν μας άρεσαν οι Ιταλικές άριες, ούτε πολέμησε τους Γερμανούς επειδή ήταν ξανθοί ή καθολικοί ή διαμαρτυρόμενοι ή επειδή ζούσαν σε χώρα υγρή κι ανήλιαγη ούτε επειδή μιλούσαν την γλώσσα του Γκαίτε. 

Ούτε ευθύνεται η έννοια του έθνους για τα ολοκαυτώματα στη Γερμανία του Χίτλερ, τα εκτενέστερα στη Ρωσία του Στάλιν, τα πιο πρόσφατα στην Κίνα του Μάο ή στην Καμπότζη του Pol Pot. Πολλές φορές, επαναλαμβάνω, το όμαιμον, ή το ομόθρησκον, ή το ομόγλωσσον, ή το ομότροπον, ενίοτε και το ομότοπον (ή όποιος πρόσφορος συνδυασμός των ανωτέρω) έχει χρησιμοποιηθεί για την εξυπηρέτηση των αληθινών ψυχολογικών και οικονομικών αιτίων της ανθρώπινης θηριωδίας. Αλλά ελλείψει εθνικής σημαίας πάντα υπήρξαν και θα υπάρξουν άλλα τελείως άσχετα με εθνοκεντρισμούς λάβαρα, όπως αυτά των «Πράσινων» και των «Βένετων» για να εξυπηρετήσουν τα ψυχολογικά κίνητρα των συμφορών τα οποία παρέθεσε με υποδειγματική διαύγεια ο Θουκυδίδης και έκτοτε παραθέτει κάθε ιστορικός της προκοπής.

Ποτέ οι κατατρεγμοί των διαφόρων εθνικών ομάδων δεν είχαν αίτιο την εθνική ταυτότητα (το ομότροπον, το ομόγλωσσον) αλλά οποιαδήποτε διαφορετικότητα φαίνεται ότι απειλούσε τα συμφέροντα των διωκτών και ήταν συνάμα ικανή να εγείρει την μισαλλοδοξία τους. Η δε φύση της διαφορετικότητας συνήθως ήταν και είναι ή οικονομική κατάσταση των μελών της διωκόμενης ομάδας και τα ιδεολογήματά τους. Είναι δε κωμικοτραγικό  το γεγονός ότι οι προοδευτικές παρατάξεις όλων των Δυτικών δημοκρατιών της σήμερον, αντί να προσπαθούν να απαλείψουν τις διαφορετικότητες οι οποίες αποβαίνουν προβληματικές, όπως επί παραδείγματι οι φυλετικές, επιδιώκουν την ανάδειξη και την παγίωσή τους  εν ονόματι της «πολιτικής ορθότητας».

Η κατάργηση κάθε διαφορετικότητας είναι άλλωστε όσο ανέφικτη όσο η ομαδοποίηση των ανθρώπων είναι  αναπόφευκτη. Είμαστε, θέλουμε δεν θέλουμε κοινωνικά ζώα. Το όμαιμον ήταν και εν πολλοίς παραμένει ένας συνδετικός κρίκος μεταξύ ατόμων— είτε μας αρέσει είτε όχι— το ομόγλωσσον το ίδιο, και ομοίως το ομόθρησκον, αλλά κυρίως το ομότροπον, επομένως το έθνος. Παρεμπιπτόντως, η ιδέα του ομοτόπου δηλαδή ενός κοινού χώρου διαβιώσεως την οποία ο κ. Δήμου θεωρεί επαρκή για κοινωνική συμβίωση και βάση δομήσεως συνεκτικών κοινωνικών ομάδων είναι τόσο ανεδαφική που είναι απορίας άξιον ότι προτάθηκε από κάποιον που σίγουρα έχει ακούσει τον μύθο του πύργου της Βαβέλ στο Δημοτικό εάν δεν έχει διαβάσει την Βαβυλωνία του Δημητρίου Βυζαντίου.

Είναι ως τόσο δυνατό να αγνοήσουμε το ομόθρησκον και το όμαιμον όπως έχει συμβεί εκτενέστατα στην Αμερική (πάντα με επιπτώσεις) ίσως και το ομόγλωσσον αλλά δεν είναι δυνατό να καταργήσουμε το ομότροπον και να παραμείνουμε είτε έθνος είτε μια έστω …ά-εθνη κοινωνική ομάδα. Θεωρώ ότι εδώ δεν χρειάζεται να επιχειρηματολογήσω. Αντί αυτού και βάσει των ανωτέρω, θα ήθελα να επισημάνω ότι για να τοποθετηθούμε ελλόγως και όχι παραλόγως  σε θέματα όπως το μεταναστευτικό, θα πρέπει να αναρωτηθούμε εάν είμαστε σε θέση να καταστήσουμε τουλάχιστον ομότροπα και ομόγλωσσα τα παλικάρια από το Πακιστάν το Αφγανιστάν και το Κογκό που μας προωθεί ο κ. Ερντογάν ανεξαρτήτως εάν προσποιούνται τους πολιτικά κατατρεγμένους ή όντως είναι. Διότι, όσο παράλογο είναι να επιτρέπουμε σε οποιουσδήποτε να εκμεταλλεύονται την εθνική μας ταυτότητα, το ομόγλωσσον και το ομότροπόν μας, για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους, άλλο τόσο παράλογο είναι να διακινδυνεύουμε την ταυτότητά μας εν ονόματι αφελών ιδεολογημάτων περί μιας πανανθρώπινης κοινωνίας την οποία ευαγγελίζονται κάποιοι άλλοι.

Τα ιδεολογήματα αυτά τα οποία φαίνεται να προωθεί ή εσκεμμένως ή εν αγνοία του ο κ. Δήμου τα αποκαλώ αφελή και ανεδαφικά για τον απλούστατο λόγο ότι έχουν αποδειχθεί αφελή και ανεδαφικά όταν εφαρμόζονται μονόπλευρα όπως και όταν εφαρμόζονται διά της βίας εκ των άνω. Επί παραδείγματι, η Wall Street, ο πρόεδρος Clinton και οι διάδοχοί του όπως και πολλοί άλλοι σηματωροί και κήρυκες, προώθησαν την παγκοσμιοποίηση (νομίζοντας ότι συνέφερε και ότι ίσως θα απέβαινε σε αμερικανοποίηση τουτέστιν εξευγενισμό και εκδημοκρατικοποίηση  του πλανήτη). Εξήγαγαν λοιπόν (με το αζημίωτο γι αυτούς και με ζημιές πολλές στον εργαζόμενο κόσμο) τις εγχώριες Αμερικανικές βιομηχανίες παντού και ειδικότερα στην Κίνα και τώρα με την κρίση του κορωνοϊού οι ίδιοι σηματωροί και κήρυκες διερωτώνται πώς η χώρα θα αντεπεξέλθει εάν για οποιονδήποτε λόγο η Κίνα μειώσει τις εξαγωγές βασικών φαρμάκων—πράγμα καθόλου ολιγοπίθανο. 

Περιττό να προσθέσω ότι, μετά από σχεδόν έναν αιώνα επιβολής της «υπερ-εθνικής αδελφοσύνης» στην πρώην Γιουγκοσλαβία  ή στην Σοβιετική Ένωση, είδαμε όλοι τι έγινε αμέσως μετά την άρση της!  Ναι, λοιπόν, στην παγκόσμια αδελφοσύνη αλλά  όταν μπορεί να είναι πράγματι παγκόσμια και εθελούσια και όχι όταν σαφέστατα δεν είναι, όπως συμβαίνει σήμερα. 

Φυσικά, «ο καθείς και τα όπλα του» καθώς διδάσκει ο Ποιητής. Επομένως οι εθνομηδενίζοντες που θέλουν να κάνουν το πρώτο βήμα έστω και μονόπλευρα προς την κατεύθυνση της εθνομηδενιστικής παγκοσμιότητας έχουν κι αυτοί τα δικαιώματά τους. Ας σκεφτούν όμως λίγο την λογική—την παράλογη μάλλον— βάση των απόψεών τους και τα αναμενόμενα απτά αποτελέσματα της εφαρμογής τους εν μέσω των πολλαπλών κρίσεων που βιώνουμε σήμερα, πριν κάνουν αυτό το πρώτο βήμα.

*Ομότιμος Καθηγητής Κλινικών Νευροεπιστημών, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο του Τεννεσσή, Επισκέπτης Καθηγητής Νευρολογίας, ΕΚΠΑ

Ο ζωγραφικός πίνακας που πλαισιώνει τη σελίδα είναι έργο του, ισπανού, Xavier Nogues.

antifono.gr