Ο Μαρξ και η θρησκεία

Γεώργιος Μ. Ζησιμόπουλος

Διαβάζοντας την παράγραφο που αρχίζει με τη φράση «Η θρησκευτική καχεξία είναι…»(1), από τον πρόλογο του βιβλίου του Καρόλου Μαρξ «Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας το Κράτους και του Δικαίου», εντοπίζουμε δύο σοβαρές αντιφάσεις. Η μία αφορά το πρώτο μέρος αυτής της παραγράφου και τη γενικότερη θέση του συγγραφέα για τη θρησκεία, ενώ η δεύτερη πάλι το πρώτο μέρος της παραγράφου και το τέλος της. Η θετική σημασία την οποία φαίνεται ότι αποδίδει ο Μαρξ στη θρησκεία στην αρχή, ανατρέπεται απότομα με τη ρήση «Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού», η οποία είναι μία από τις πιο γνωστές του αλλά και από εκείνες που έχουν δεχθεί τη μεγαλύτερη πολεμική.

Εντούτοις, αυτή η αντίφαση αίρεται εξίσου απότομα, αν σκεφτούμε ότι το όπιο κατά το 1843, οπότε γράφτηκε το βιβλίο, το χρησιμοποιούσαν όχι ως ναρκωτικό αλλά ως αναλγητικό. Συνεπώς, ο Μαρξ παραβάλλοντας τη θρησκεία με ένα αναλγητικό σαν το όπιο, εννοεί ότι, όπως η χρήση του γίνεται αναγκαία λόγω της ύπαρξης πόνου, έτσι και η καταφυγή στη θρησκεία δεν θα ήταν νοητή αν δεν υπήρχαν οι επώδυνες καταστάσεις τις οποίες αντιμετωπίζει ο Άνθρωπος. Με τη θρησκεία-όπιο δεν επιχειρείται μόνο η ανακούφιση από τη δυστυχία αλλά επιβεβαιώνεται και η ύπαρξή της. Ταυτόχρονα, όπως το όπιο δεν αναιρεί τις αιτίες του πόνου, έτσι και η θρησκεία απλά βοηθάει στο να γίνουν λιγότερο αφόρητα τα δεινά που ταλαιπωρούν τους ανθρώπους, χωρίς όμως να είναι σε θέση να θεραπεύει μόνη της τις αιτίες τους.

Με αυτά κατά νου, όχι μόνο δεν υπάρχει καμιά αντίφαση αλλά η ακροτελεύτια αυτή πρόταση της παραγράφου είναι ίσως η περισσότερο συνεπής με το πρώτο μέρος της.

Η θρησκεία ως θεραπεία

Ο κίνδυνος ο οποίος, σύμφωνα με τον Μαρξ, ενυπάρχει εγγενώς στη θρησκεία έγκειται στο ότι ο Άνθρωπος αρκείται στην ανακούφιση που του δίνει αυτή και δεν προσπαθεί να αντιμετωπίσει τα αίτια της δυστυχίας του (2). Ακόμη χειρότερα, δεν επιχειρεί να τα εντοπίσει. Ορισμένοι μάλιστα, αν δεν επιδιώκουν να ζουν σε ένα δυσμενές περιβάλλον, αισθάνονται πάντως ευτυχείς και βρίσκουν ευχαρίστηση στις δοκιμασίες που τους τυχαίνουν ή στις οποίες ηθελημένα υποβάλλουν τους εαυτούς τους.

Όπως προαναφέρθηκε, μόνη της η θρησκεία δεν επαρκεί για την αντιμετώπιση των δυσκολιών, υπαρκτών ή μη. Απαιτούνται και άλλα μέσα τα οποία όμως η προσωρινή και επιφανειακή ανακούφιση που δίνει στον άνθρωπο, μαζί με την ικανοποίηση που του προκαλεί η ψευδαίσθηση ότι αυτός είναι ο εκλεκτός της ανώτερης δύναμης που δημιούργησε τον κόσμο, σε συνδυασμό και με την αίσθηση αυτάρκειας που του δημιουργούν όλα αυτά, τον εμποδίζει να ψάξει για αίτια και εκδοχές της πραγματικότητας έξω από αυτήν.

Το αρχαίο ρητό «συν Αθηνά και χείρα κίνει» υποδηλώνει ακριβώς την ανεπάρκεια της καταφυγής στη θρησκεία και της επίκλησης μιας ανώτερης δύναμης, όπως η Αθηνά ή ο Άγιος Νικόλαος στα καθ’ ημάς. Απαιτείται να συνδυαστεί και με άλλες ενέργειες, ώστε να προκύψει (αν προκύψει) το επιθυμητό αποτέλεσμα. Η θρησκεία είναι υποκατάστατο και σε καμιά περίπτωση η λύση σε οποιοδήποτε πρόβλημα.

Επίσης το γεγονός ότι οι αρχαίοι είχαν τοποθετήσει πάνω από τους Θεούς την Ανάγκη, δείχνει ότι οι ίδιοι δεν τους θεωρούσαν παντοδύναμους αλλά απλούς διαμεσολαβητές μεταξύ των ιδίων και της Ανάγκης, δηλαδή της αναπόδραστης νομοτέλειας.

Η «προσαρμοστικότητα» της θρησκείας

Για τον Μαρξ η θρησκεία είναι ένα ακόμη κοινωνικό φαινόμενο και όχι μια ιδιότητα που έχει εμφυτευτεί στον Άνθρωπο από κάποια ανώτερη δύναμη. Δεν είναι ένστικτο, είναι δημιούργημα και όχι δημιουργός του Ανθρώπου. Το αντίθετο θα σήμαινε λογικά ότι η θρησκεία θα παρέμενε ανεπηρέαστη από τις κοινωνικές μεταβολές, ενώ διαπιστώνουμε ότι η ίδια προσαρμόζεται στις εξελίξεις, έστω και με πολύ αργούς ρυθμούς (3). Πράγματι, οι θρησκείες υφίστανται με την πάροδο του χρόνου μεταβολές, τροποποιήσεις και διασπάσεις, τόσες και τέτοιες, ώστε εκτός από το όνομα, να μη διατηρούν σχεδόν τίποτα από το αρχικό τους περιεχόμενο. Ο Άνθρωπος λοιπόν δημιουργεί τις θρησκείες και διαμορφώνει ο ίδιος τις σχετικές αντιλήψεις του ανάλογα με τις συνθήκες στις οποίες ευρίσκεται κάθε φορά και τις απαιτήσεις που αυτές του υπαγορεύουν.

Με τη θεώρηση αυτή, ο Μαρξ αφαιρεί από τη θρησκεία το κύριο και αποκλειστικό γνώρισμά της, που είναι το απόλυτο και το αναπόδραστο, και της προσδίδει ένα άλλο περιεχόμενο και λειτουργία. Η καταφυγή σε αυτήν γίνεται έτσι αποτέλεσμα επιλογής και όχι καταναγκασμού. Η αφαίρεση όμως από τη θρησκεία τού, επιβαλλόμενου ή και υποβαλλόμενου, καταναγκασμού σηματοδοτεί την αποδέσμευση του Ανθρώπου από τις αιτίες που τον κρατούν δέσμιο, τις οποίες η θρησκεία τον εμποδίζει να εντοπίσει. Γι’ αυτό δέχτηκε τόσο μεγάλη πολεμική αυτή η ρήση του Μαρξ: είτε ως ναρκωτικό είτε ως αναλγητικό, η θρησκεία είναι προϋπόθεση για την υποδούλωση του Ανθρώπου.

Ας μην ξεχνάμε τη διατύπωση «Ελέω Θεού Αυτοκράτωρ (ή Βασιλεύς)» ούτε το γεγονός ότι σε όλες τις εποχές από τον Μ. Κωνσταντίνο μέχρι τις ημέρες μας (χωρίς να παρακάμπτουμε την περίοδο του Βυζαντίου, κατά την οποία ο πατριάρχης καθαιρούσε τον αυτοκράτορα και ο αυτοκράτορας τον πατριάρχη), η θρησκεία βάδιζε στο πλευρό κάθε κοσμικής εξουσίας. Δεν πρέπει επίσης να παραβλέψουμε την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατά την οποία ο σουλτάνος κατείχε και το θρησκευτικό αξίωμα του χαλίφη (αρχηγού των πιστών) η κατάργησή του οποίου ήταν ένα από τα σημαντικότερα αιτήματα των τελευταίων ετών της ζωής της. Ίσως να μην είναι τυχαίο το γεγονός ότι η αφαίρεση του «Χαλιφάτου», δηλαδή της ιδιότητας ο σουλτάνος να θεωρείται διάδοχος του Μωάμεθ, συνέβη λίγο πριν από την τελική εκθρόνισή του.

Εξάλλου, ας μη λησμονείται και η αποκήρυξη από τον πάπα της «Θεολογίας της Απελευθέρωσης» και η δολοφονία, κατά τη διάρκεια της Θείας Λειτουργίας, του Καθολικού επισκόπου Όσκαρ Ρομέρο στο Ελ Σαλβαδόρ. Δεν πρέπει επίσης να αγνοούμε τα από άμβωνος κηρύγματα, σύμφωνα με τα οποία κάθε προσπάθεια των υπόδουλων ραγιάδων να απελευθερωθούν αποτελούσε ταυτόχρονα και παράβαση θείας εντολής, δεδομένου ότι ο σουλτάνος είχε σταλεί από τον Θεό για να τους τιμωρήσει εξαιτίας των αμαρτιών τους. Η απάντηση στο ερώτημα γιατί, παρόλα αυτά, τελικά ο Θεός «ευλόγησε» το 1821 τα όπλα των Ελλήνων και «υπέγραψε την Ελευθερία τους», μπορεί να είναι ότι μόλις τότε εξέτισαν την ποινή που τους είχε επιβάλει ή, σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή, επειδή οι συνθήκες είχαν αλλάξει άρδην από το 1453 και μαζί με αυτές και οι αντιλήψεις των ραγιάδων.

Για τον Μαρξ λοιπόν η θρησκεία είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο χωρίς καμιά μεταφυσική διάσταση, την εμφάνιση του οποίου την επέβαλλαν συγκεκριμένες ανάγκες που καθόρισαν και τη μορφή της. Συνεπώς, όταν θα πάψουν να υφίστανται αυτές, θα οδηγήσουν νομοτελειακά και στην κατάργησή της.

Το κατά πόσο έχει δίκιο ή όχι ο Μαρξ, είναι κάτι που εξαρτάται από τον μελετητή του έργου του, ο οποίος τις περισσότερες φορές έχει βγάλει την ετυμηγορία του πολύ πριν έλθει σε επαφή με αυτό.

Σημειώσεις

1. Ολόκληρη η παράγραφος έχει ως εξής: «Η θρησκευτική καχεξία είναι, κατά ένα μέρος, η έκφραση της πραγματικής καχεξίας και, κατά ένα άλλο, η διαμαρτυρία εναντίον της πραγματικής καχεξίας. Η θρησκεία είναι ο στεναγμός του καταπιεζόμενου πλάσματος, η θαλπωρή ενός άκαρδου κόσμου, είναι το πνεύμα ενός κόσμου απ’ όπου το πνεύμα έχει λείψει. Η θρησκεία είναι το όπιο του λαού». Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Κράτους και του Δικαίου (μετάφραση: Μπάμπης Λυκούδης), Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1978.

2. Η δυστυχία του αυτή οφείλεται στην ανεπάρκειά του αφενός να αποφύγει τους κινδύνους που αισθάνεται ότι τον απειλούν, και αφετέρου να απαντήσει στα μείζονα προβλήματα που συνεχώς θέτει ο ίδιος με τη διεύρυνση του κύκλου των γνώσεών του και την εξέλιξη της λογικής.

3. Δεν είναι π.χ. η Προτεσταντική ηθική που δημιουργεί τις αντιλήψεις για την εργασία και την αποταμίευση στους λαούς της Βόρειας Ευρώπης, αλλά το εντελώς αντίστροφο: οι αντιλήψεις αυτές δημιούργησαν τους κανόνες της Εκκλησίας των Διαμαρτυρομένων. Εξάλλου, οι κοινωνικές ανάγκες ήταν εκείνες που επέβαλλαν την ένταξη της πολυγαμίας και των γάμων μεταξύ συγγενών στους θρησκευτικούς κανόνες του Ισλάμ.

historical-quest.com