Η Μονή της Χώρας των Ζώντων και η μυστική σημασία της, του Μάνου Στεφανίδη

Στον Ναύαρχο Αλέξανδρο Διακόπουλο

Έχουν περάσει ήδη τριάντα χρόνια από την πρώτη κυκλοφορία του βιβλίου μου “Μία ιστορία της ζωγραφικής. Από το Βυζάντιο στην Αναγέννηση και από τους ιμπρεσιονιστές στον Πικάσο” εκδόσεις Καστανιώτη,1990. Σε επιμέλεια του συγγραφέα Γιώργου Ξενάριου!

Ένα από τα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου λοιπόν ονομάζεται “Η ζωγραφική της πέτρας” και αναφέρεται διεξοδικά στη βυζαντινή ψηφιδογραφία, το απόγειο κατά τη γνώμη μου ολόκληρης της μεσαιωνικής τέχνης. Ιδιαίτερα κατά την παλαιολόγειο εποχή η έκφραση αυτή απελευθερώνεται πλήρως καταργώντας σχηματοποιήσεις αιώνων και εγκαινιάζοντας μία νέα σχέση με τα πράγματα και την αλήθεια τους. Δεν διστάζει τώρα να κινήσει μεγάλες μάζες ανθρώπων σε επικές συνθέσεις, να αποδώσει στις μορφές παθητικές χειρονομίες, το δράμα του υπάρχειν, και στις πτυχώσεις των ενδυμάτων φυσικούς κυματισμούς. Η χρήση πολύ μικρών ψηφίδων – μεγέθους φακής! – δημιουργεί αποτελέσματα σχεδόν ιμπρεσιονιστικά, ιλουζιονιστικά, με τον αέρα να κυκλοφορεί ελεύθερος ανάμεσα στα πρόσωπα και τον ελάχιστα πλέον, σχηματοποιημένο χώρο.

Με τη Μονή της Χώρας μπορούμε να υποστηρίξουμε ανεπιφύλακτα πώς η τέχνη του ψηφιδωτού άγγιξε το υψηλότερο σημείο ακμής της. Συμβολίζει ωστόσο κι ένα τέλος. Την ολοκλήρωση του βυζαντινού ουμανισμού με τον ίδιο τρόπο που την ίδια εποχή, πάνω-κάτω, η Cappella Scrovegni του Giotto στην Πάδοβα συμβολίζει την έναρξη του αναγεννησιακού.

Στη Μονή της Χώρας (ζώντων!) εντοπίζει κανείς μία ανυπέρβλητη τελειότητα όπου το ωραίο, συνεπικουρούμενο από την χάρη, καθίσταται υψηλό. Και όπου η υψηλή τεχνική υποστηρίζει την απαράμιλλη τέχνη. Στον μονόχωρο ναό της Πάδοβας όλα είναι καινούργια, πρωτόγνωρα και ψάχνουν να βρουν τον εαυτό τους ενώ στο μνημείο της Κωνσταντινούπολης ένας ολόκληρος πολιτισμός αγγίζει θριαμβευτικά όσο και μοιραία το τέλος του.

Επαναλαμβάνω πως το λεγόμενο Καχριέ Τζαμί είναι το κορυφαίο επίτευγμα της βυζαντινής τέχνης, ισοδύναμο με την Περίβλεπτο στον Μυστρά και ισόχρονο με τους Αγίους Αποστόλους Θεσσαλονίκης (1310).

Ο καθηγητής Paul Underwood που ήταν υπεύθυνος για τη συντήρηση των ψηφιδωτών της Μονής της Χώρας – όπως εξάλλου και της Αγίας Σοφίας – υποστηρίζει ότι οι καλλιτέχνες της Θεσσαλονίκης και της Κωνσταντινούπολης προέρχονται από το ίδιο (ανακτορικό) εργαστήριο. Και εγώ θα έλεγα πως η υπέροχη σύνθεση της Δεήσεως στο νότιο υπερώο της Αγίας Σοφίας με τον Χριστό στο μέσον να κρατά το Ευαγγέλιο και να ευλογεί ενώ δεξιά του να τον πλαισιώνουν η Παναγία και αριστερά ο Ιωάννης ο Βαπτιστής, είναι το γοητευτικό πρότυπο για την Δέηση με τον Χριστό και την Θεοτόκο στο Καχριέ Τζαμί. Μία σύνθεση στην οποία είναι επίσης προσωπογραφείται σε μικρότερη κλίμακα ο πρίγκιπας Ισαάκ Πορφυρογέννητος και στην άλλη πλευρά η άτυχη πριγκίπισσα Μαρία Παλαιολογίνα πού, αφού παντρεύτηκε έναν μόγγολο πρίγκιπα, εκάρη στη συνέχεια μοναχή με το, ενδεικτικό, όνομα Μελανία. Η Δέηση της Αγίας Σοφίας που φτιάχνεται μετά την επανάκτηση της Κωνσταντινούπολης από τον Μιχαήλ Η Παλαιολόγο, είναι θα λέγαμε ένα παλλάδιο Νίκης. Αντίθετα ο Χριστός της Μονής της Χώρας είναι σοβαρός, απόμακρος και μοιάζει να μην ενδιαφέρεται για τη μοίρα των ανθρώπων. Είναι προφανές πως εδώ καλλιτέχνης υποστασιοποιεί τα ιερά πρόσωπα και προβάλλει σ’ αυτά τους δικούς του φόβους και τη δική του μοίρα.

Ακόμη και η Παναγία που υποτίθεται ότι μεσιτεύει, έχει τα χέρια της δέησης χαμηλωμένα ενώ στο βλέμμα της διακρίνεται η παραίτηση.

Η Μονή της Χώρας ιδρύθηκε τον 11ο αι. και ανακαινίσθηκε ανάμεσα στα 1310 και τα 1320 από τον λόγιο αξιωματούχο Θεόδωρο Μετοχίτη. Περιλαμβάνει τον κυρίως ναό, δύο εξωνάρθηκες αλλά και το μοναδικό πλευρικό, νεκρικό παρεκκλήσιο με τις εξαίσιες τοιχογραφίες – την ωραιότερη ζωγραφική του Βυζαντίου. Οι θόλοι της οροφής και οι τοίχοι ψηλά, πάνω από τις ορθομαρμαρώσεις, είναι κατάφορτοι από ψηφιδογραφήματα με σκηνές από τη ζωή της Παναγίας και των πρώτων χρονών του Χριστού. Τα πάθη πάλι καταλαμβάνουν τον χώρο του Ιερού. Διάφορα, θρησκευτικά επεισόδια αποδίδονται μέσα από ένα πλήθος χαρακτηριστικών λεπτομερειών και με εξαιρετική φροντίδα ως προς την απόδοση των μορφών. Αίσθηση χώρου, κίνηση, διακοσμητικότητα, προοπτική απόδοση των αρχιτεκτονηματων είναι τα βασικά χαρακτηριστικά αυτών των ψηφιδωτών. Πρόκειται για την πληρέστερη ενότητα ψηφιδωτών σε όλη την Ανατολή. Στη Δύση ανάλογη ενότητα αλλά όχι και ποιότητα διαθέτει ο Άγιος Μάρκος Βενετίας. Κι εδώ όμως εργάστηκαν βυζαντινοί τεχνίτες.

Στην “Επταβηματίζουσα” για παράδειγμα, το “στρατάρισμα” δηλαδή του μωρού, η μικρή Παναγία βαδίζει με αστάθεια προς τη μητέρα της ενώ η τροφός πίσω της την παραστέκει. Το στοιχείο αυτό, έγραφα τότε, δείχνει πόσο ζωντανή είναι η αρχαιοελληνική παράδοση στη βυζαντινή αισθητική μέχρι το τέλος της εξέλιξης της. Σήμερα θα συμπλήρωνα ότι εδώ προοικονομούνται ανάλογες σκηνές που θα ζωγραφίσει ενάμιση αιώνα αργότερα (γύρω στο 1480) ο Girlandajio στην Santa Maria Novella της Φλωρεντίας. Το ίδιο αστικό ήθος, η ίδια κομψή αίσθηση της καθημερινότητας.

Όμως το συγκλονιστικό σύνολο της Μονής της Χώρας είναι το λεγόμενο, νότιο ταφικό παρεκκλήσιο με τα φρέσκα, εκεί που θάβονταν μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Και κυρίως η συν- τα – ρα -κτι – κή “Ανάστασις” στην κόγχη, την αψίδα του Ιερού, η σπουδαιότερη, επίτοιχη ζωγραφική ολοκλήρου του Βυζαντίου…

Εδώ ο Χριστός ντυμένος κατάλευκα που λαμπυρίζουν “αναβαλλόμενος το φως ώσπερ ιμάτιον” εισβάλλει στη σύνθεση ως λαμπερός πρωταγωνιστής – νικητής του θανάτου, στο κέντρο της σκηνής και με μία δραματική κίνηση σέρνει κυριολεκτικά τους Πρωτόπλαστους, τον Αδάμ και την Εύα, έξω από τους τάφους τους. Κάτω από τα πόδια Του είναι ο Άδης αλυσοδεμένος και οι θύρες του βασιλείου του παραβιασμένες. Σάλπισμα ζωής! Στο βάθος σελαγίζει το πρώτο φως της αυγής, ανάμεσα στα λευκά, τα ιώδη και τα μπλε καταυγάζοντας τις στρατιές των αναστημένων Προφητών, Οσίων κλπ. Όλα εδώ είναι συγχρόνως συμβολικά και πραγματικά.

Ενδεικτική του ύφους επίσης είναι και η εξαιρετική ελευθερία κίνησης όλων των μορφών. Δεν είναι απλώς οι νεκροί που έχουν απελευθερωθεί από την ακαμψία του θανάτου. Είναι και τα υποκείμενα της τέχνης που έχουν ξεφύγει από τους μεσαιωνικούς φορμαλισμούς της αναπαράστασης. Η αναγέννηση και σε πνευματικό και σε αισθητικό επίπεδο είναι εδώ.

Το θαύμα έχει ήδη συντελεστεί, ένας ολόκληρος πολιτισμός έχει ήδη αγγίξει το λαμπρό όσο και μοιραίο απόγειο του.

ΥΓ. Τις απόψεις μου για την εκ νέου ισλαμοποίηση των βυζαντινών ναών την γνωρίζετε ήδη από τα άρθρα μου για την Αγία Σοφία.

Εν ολίγοις πιστεύω πως τέτοια μνημεία δεν κινδυνεύουν από τα πρόσκαιρα καπρίτσια της ιστορίας και τα παιχνίδια της μικροπολιτικής. Τέτοιας σημασίας κτίσματα μένουν εκεί, απείραχτα από το χρόνο για να κομίζουν το μήνυμα τους στο διηνεκές. Παράλληλα μοιάζουν να κοροϊδεύουν όσους επιχειρούν να τα προσβάλλουν, κυρίως γιατί αποδεικνύουν το βαθύτατο τους σύμπλεγμα απέναντι σ’ αυτά. Γι’αυτό όχι δάκρυα!

Έτσι είναι. Η εκ νέου μετατροπή της Μονής της Χώρας σε τζαμί εντάσσεται στην εμμονική τακτική του Ερντογάν “Κάθε μέρα και νέον έργον, κάθε μέρα και μία καινούργια πρόκληση” από τον γιαλαντζί σουλτάνο. Ή, αν προτιμάτε ένα καινούργιο επεισόδιο στο Θέατρο Σκιών που λέγεται ο “Καραγκιόζης παραλίγο βεζύρης”. Όμως και πάλι έρχεται η ώρα της Ευρώπης. Μ’ άλλα λόγια η Ευρώπη ενώπιον των ευθυνών και της ιστορίας της. Ενώπιον της ενιαίας μας παράδοσης. Αφού όπως ήδη υποστήριξα, η Μονή της Χώρας είναι πολύτιμο κομμάτι του κοινού μας, αναγεννησιακού πολιτισμού.

  

Μάνος Στεφανίδης, Αναπληρωτής Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Ιστορικός Τέχνης

 iporta.gr