ΣΥΡΙΖΑ: Μια ήττα με ιδεολογικές ρίζες

Βασίλης Ασημακόπουλος

«Ασφαλώς η εξέλιξη τείνει προς τον διεθνισμό, του σημείο όμως αφετηρίας είναι ‘εθνικό’  και από αυτό το σημείο αφετηρίας πρέπει ακριβώς να ξεκινήσουμε». Αντόνιο Γκράμσι

Στην ελληνική αριστερά από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα μέχρι σήμερα διαμορφώνονται ουσιαστικά δύο γραμμές ως τάσεις-ιδεότυποι, με πολλές ενδιάμεσες καταστάσεις, αναφορικά με τα θεωρητικά σχήματα και τις ερμηνευτικές προσεγγίσεις των ιστορικών διαδικασιών, καταγράφοντας πολιτικο-οργανωτικούς και κοινωνικούς συσχετισμούς.

Η πάλη μαρξιστών σοσιαλιστών-αναρχικών, ο μπερνσταϊνικός αναθεωρητισμός, το ζήτημα της μεταρρύθμισης ή επανάστασης, οι συγκρούσεις μεταξύ 2ης και 3ης Διεθνούς, ιστορικές διαιρέσεις που δίχασαν και καθόρισαν το ευρωπαϊκό εργατικό κίνημα, στην Ελλάδα έλαβαν τις δικές τους ιδιαίτερες και διακριτές μορφές και περιεχόμενα.

Με αυτό τον τρόπο κατόρθωσαν να εγγράψουν την κίνηση των κοινωνικών τάξεων στον ελληνικό κοινωνικό σχηματισμό, αλλά και τις διαδικασίες ενσωμάτωσης του τελευταίου στο διαρκώς διεθνοποιούμενο καπιταλιστικό σύστημα. Χαρακτηριστική εκδοχή αυτής της ιδιαιτερότητας είναι οι διαιρέσεις της ελληνικής αριστεράς στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος στην Ελλάδα εσωτερικεύθηκε ως Εθνικός Διχασμός.
Η αυτόματη μεταφορά των τριών τάσεων της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας απέναντι στον Μεγάλο Πόλεμο (φιλοπολεμική-δεξιά, πασιφιστική-κεντριστική, επαναστατική-αριστερή) στην ελληνική πραγματικότητα ως οδηγός για την κατανόηση της κίνησης της ελληνικής αριστεράς οδηγεί σε συγχύσεις και λανθασμένα συμπεράσματα, ακριβώς επειδή η ιστορική πραγματικότητα ήταν διαφορετική. Για το ζήτημα αυτό από την οπτική της ιστορικής καταγραφής το βιβλίο του Γιώργου Λεονταρίτη, ‘Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο’ (Εξάντας, 1979) εξακολουθεί να είναι από τα πληρέστερα.

Η μία ιδεοτυπική τάση της ελληνικής αριστεράς εκκινεί από τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού προς μια διεθνική προοπτική. Η εθνικο-λαϊκή εμπειρία συναρθρώνεται με ένα θεωρητικό μαρξιστικό σχήμα. Κομβικό στοιχείο είναι η ενότητα εθνικού-κοινωνικού στον πολιτικό αγώνα.
Η άλλη ιδεοτυπική τάση της ελληνικής αριστεράς αντλεί από την εισαγωγή ενός κωδικοποιημένου αναλυτικού-μαρξιστικού σχήματος και από ένα φορέα κόμμα ή υπερεθνική ένωση οδηγό. Κομβικό στοιχείο ο διαχωρισμός εθνικού-κοινωνικού και η ομοιογένεια αντί της ιδιαιτερότητας. Άλλα βασικά στοιχεία όπως η ιστορική διαδικασία, ως θεωρία των σταδίων ή η αμφισβήτησή της, αλλά και το σχήμα της πρωτοπορίας της εργατικής τάξης και των συμμάχων της ή η θεώρηση των κοινωνικών τάξεων σε ισότιμη σχεσιακή βάση παρατηρούνται και στις δύο ιδεοτυπικές τάσεις.

Ιστορική Περιοδολόγηση

Σε επίπεδο μορφοποιημένων κομματικών σχηματισμών στην εξέλιξή τους και ως αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων και της διαδικασίας εσωτερίκευσης των διαδικασιών διεθνούς ενσωμάτωσης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού μπορεί να προταθεί η ακόλουθη περιοδολόγηση:

1. Περίοδος 1875-1917, όπου κυριαρχεί η ιδεοτυπική τάση της ιδιαιτερότητας-ενότητα εθνικού/κοινωνικού (ριζοσπάστες επτανήσιοι, σοσιαλιστικοί σύλλογοι, αναρχικές ομάδες, αρχικές εργατικές ενώσεις, αγροτικό κίνημα, κοινωνιολόγοι-δημοτικιστές, όψεις βενιζελικού-ανορθωτικού κινήματος)
2. Περίοδος 1918-1933, όπου κυριαρχεί η τάση της εισαγόμενης ομοιογένειας-διαχωρισμός εθνικού/κοινωνικού κυρίως ΣΕΚΕ-ΚΚΕ, αλλά διαμορφώνεται και το ρεύμα του αριστερού βενιζελισμού με έντονα τα στοιχεία της ιδιαιτερότητας.
3. Περίοδος 1934-1989, όπου επικρατεί σχεδόν ολικά η τάση της ιδιαιτερότητας/ενότητας εθνικού-κοινωνικού (κυρίως η ΕΑΜική εμπειρία –ο ΔΣΕ έχει στοιχεία τόσο ιδιαιτερότητας, όσο και ομοιογένειας– η ΕΔΑ, η προδικτατορική κεντροαριστερά, το αντιδικτατορικό κίνημα, το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ και η κομμουνιστική μεταπολιτευτική αριστερά στην παραδοσιακή, ανανεωτική και επαναστατική της μορφή).
4. Περίοδος 1990- μέχρι σήμερα, όπου στο επίπεδο κομμάτων-διανοουμένων-ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους επικρατεί σχεδόν καθολικά η τάση της παγκοσμιοποιητικής-υπεριμπεριαλιστικής ομοιογένειας (εκσυγχρονιστικό-γιωργοπαπανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ, Συνασπισμός, εξωκοινοβουλευτική αριστερά, ο μετά το 2015 ΣΥΡΙΖΑ). Υπάρχουν και επιμέρους καταστάσεις που κινούνται στην ιδεοτυπική τάση της ιδιαιτερότητας, αλλά μειοψηφικές και διάσπαρτες (κινήσεις που προέρχονται ιδεολογικά από το ανδρεϊκό ΠΑΣΟΚ, μαοϊκής καταγωγής και εθνικο-απελευθερωτικής γραμμής αριστερές ομάδες κινούμενες στο χώρο της πατριωτικής αριστεράς). Αντίστοιχη περιοδολόγηση της ελληνικής αριστεράς περιλαμβάνεται στην περιεκτική εισαγωγή του Γιώργου Καραμπελιά στο βιβλίο ‘Αριστερά και Ανατολικό Ζήτημα’ (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1998).

Το ΚΚΕ την περίοδο μετά το 1991 και μέχρι το 2017, είχε δύο διακριτές πολιτικές γραμμές, αντανακλώντας εμμέσως τις ανταγωνιστικές τάσεις ιδιαιτερότητας/ενότητας εθνικού-κοινωνικού (περίοδος 1995-2008) και ομοιογένειας/διαχωρισμού εθνικού-κοινωνικού (περίοδος 2009-2017).
Τις δύο διακριτές πολιτικές γραμμές του ΚΚΕ αναλύει με μεγάλη πληρότητα ο Κώστας Ελευθερίου στην αδημοσίευτη διδακτορική του διατριβή, ‘Η στρατηγική του ΚΚΕ στην ύστερη μεταπολίτευση: μεταξύ δύο μοντέλων κινητοποίησης’ (ΕΚΠΑ, 2017). Την περίοδο 2018-2019 το ΚΚΕ, λόγω των λαϊκών κινητοποιήσεων και της ευαισθητοποίησης για το Μακεδονικό, έδειξε να μετατοπίζεται εκ νέου σε γραμμή ενότητας εθνικού-κοινωνικού.

Ο ΣΥΡΙΖΑ και τα στοιχεία ιδιαιτερότητας

Από το διεθνές και εγχώριο ‘1989’ η αριστερά και ειδικότερα η αποκαλούμενη ριζοσπαστική-ανανεωτική με κορμό τον Συνασπισμό έχει προσχωρήσει κατά μεγάλη πλειοψηφία στην ιδεοτυπική τάση της ομοιογένειας-διαχωρισμού εθνικού/κοινωνικού. Οι αιτίες είναι κατά βάση κοινωνικές. Ο κομματικός σχηματισμός δεν είχε οργανικές σχέσεις εκπροσώπησης με την εργατική τάξη, εκπροσωπούσε αστικά στρώματα και ιδίως τμήματα της νέας μικροαστικής τάξης με υπεραντιπροσώπευση στους ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους. Η πορεία του ΣΥΝ/ΣΥΡΙΖΑ δεν ήταν ενιαία στο χρόνο.
Την περίοδο 2004-2008 λόγω του βολονταρισμού του τότε ηγέτη του και ορισμένες μαζικού χαρακτήρα κινηματικές κινητοποιήσεις με τις οποίες επιχείρησε να αναπτύξει οργανικές σχέσεις, κυρίως όμως την περίοδο 2010-2013 ή και μέχρι το 2015, ο ΣΥΝ/ΣΥΡΙΖΑ κινήθηκε μεταξύ ομοιογένειας και ιδιαιτερότητας, ακριβώς λόγω σχέσεων με το αναπτυσσόμενο αντιφατικό αντιμνημονιακό κίνημα και την παρέμβαση του λαϊκού παράγοντα.

Η διαδικασία πολιτικο-οργανωτικής ενιαιοποίησης του ΣΥΡΙΖΑ που ολοκληρώθηκε το 2013 και η μνημονιακή υπαγωγή του 2015 φέρουν την υπογραφή και τη σφραγίδα της ιδεοτυπικής τάσης ομοιογενοποίησης-διαχωρισμού εθνικού/κοινωνικού. Μια αντίστοιχη γραμμή ανάλυσης του ΣΥΡΙΖΑ μέχρι το καλοκαίρι του 2015, πιο αναπτυγμένη περιλαμβάνεται στο κείμενό μας στο περιοδικό Τετράδια τχ 66-67/2016, ‘ΣΥΡΙΖΑ : Στοιχεία μιας ερμηνευτικής απόπειρας’.
Έχει ένα ενδιαφέρον να μελετηθούν τα δύο μοντέλα συνεργασιών του ΣΥΡΙΖΑ, για να διαπιστωθούν οι διαφορές κατεύθυνσης και κίνησης μεταξύ ιδιαιτερότητας και ομοιογένειας, αντιμνημονιακού κινήματος και μνημονιακού κράτους στη συγκυρία. Εκείνο του 2012 ως ΣΥΡΙΖΑ-ΕΚΜ και αυτό του 2019 ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία. Το τελευταίο δεν αποτυπώθηκε καν στο ψηφοδέλτιο των Ευρωεκλογών 2019. Για τη σημειολογία του πράγματος.
Οι αυτοδικοικητικές εκλογές και ευρωεκλογές του 2014 συμπυκνώνουν τη διπλή κίνηση του ΣΥΡΙΖΑ. Προσπάθεια ένταξης μνημονιακών στελεχών του ΠΑΣΟΚ «από τα πάνω» και προσπάθεια αποκλεισμού από τις οργανώσεις του ΣΥΡΙΖΑ πρώην μελών και αντιμνημονιακών ψηφοφόρων του ΠΑΣΟΚ «από τα κάτω» που κινήθηκαν προς την ένταξη. Προοικονομία μνημονιακής κρατικοποίησης και ταυτόχρονα αδυναμία κοινωνικής γείωσης.
Ήδη από τότε είχαμε επισημάνει το συγκεκριμένο δυισμό ως ένδειξη της διαφαινόμενης μνημονιακής υπαγωγής, στο τότε απολογιστικό κείμενο Εκλογές Μαΐου 2014 : Προς μια λαϊκή αντιμνημονιακή δημοκρατική κυβέρνηση της αριστεράς ή αλλαγή φρουράς στο πλαίσιο του μνημονίου, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο μας Πορεία Αριστερά. Επισημάνσεις και εκτιμήσεις για την εξέλιξη του ΣΥΡΙΖΑ και άλλες ιστορίες… (Γόρδιος, 2016).

Δυτική κανονικότητα ΣΥΡΙΖΑ

Η ιδεοτυπική τάση ομοιογενοποίησης και δυτικής κανονικότητας στον ΣΥΡΙΖΑ μετά το 2015 αντανακλάται στην αρνητική-εχθρική στάση απέναντι στα δύο βασικά στοιχεία της ελληνικής ιδιαιτερότητας όπως προέκυψαν από την εξέλιξη της πάλης των τάξεων στη συνάρθρωσή της με την αμφίδρομη κίνηση ενσωμάτωσης-εσωτερίκευσης του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού στο διεθνοποιημένο καπιταλιστικό σύστημα.
Το ένα βασικό στοιχείο είναι η διάσπαρτη μικροϊδιοκτητική κοινωνική δομή που συγκροτεί τη βάση για τον εκτεταμένο αριθμό αυτοαπασχολουμένων-ελεύθερων επαγγελματιών-συναρθρωμένων μορφών παραδοσιακής και νέας μικροαστικής τάξης επί του οικονομικά ενεργού πληθυσμού σε σχέση με άλλους ευρωπαϊκούς κοινωνικούς σχηματισμούς. Το άλλο στοιχείο ιδιαιτερότητας είναι η κίνηση του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού ως κυρίαρχου-κυριαρχούμενου, γι’ αυτό και το ιδιαίτερο βάρος του εθνικού-αντιιμπεριαλιστικού στοιχείου στον κοινωνικό ανταγωνισμό, αλλά και στον αγώνα για δημοκρατία.
Ο ΣΥΡΙΖΑ μετά το 2015 κινήθηκε με εχθρότητα απέναντι στα μικροαστικά στρώματα, κυρίως τα παραδοσιακά, αλλά και τα ελευθεροεπαγγελματικά, συνεχίζοντας, επιτείνοντας και ιδεολογικοποιώντας τις ήδη διαμορφωθείσες μνημονιακές πολιτικές υπέρ της μονοπωλιακής συσσώρευσης κεφαλαίου. Αυτό αποτυπώθηκε τόσο στην φορολογική, όσο και στην ασφαλιστική νομοθεσία, αλλά και επισήμως διακηρύχθηκε.
Η περίφημη ταξική μεροληψία, σύμφωνα με δηλώσεις του οικονομικού επιτελείου. Πολύ ενδιαφέρουσα ανάλυση για την κίνηση των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων στα χρόνια της κρίσης, με έμφαση στο στοιχείο της εσωτερικής κοινωνικής διαφοροποίησης της μεσαίας τάξης, παρουσιάζοντας πλήθος αριθμητικών στοιχείων, περιλαμβάνεται στο βιβλίο της Βάλιας Αρανίτου, Η μεσαία τάξη στην Ελλάδα την εποχή των μνημονίων. Μεταξύ κατάρρευσης και ανθεκτικότητας (Θεμέλιο, 2018).
Η πρόσληψη της χώρας όχι ως κυρίαρχης-κυριαρχούμενης, αλλά ως ιμπεριαλιστικής και συνεπώς με μια εχθρότητα προς το εθνικό φαινόμενο μέσα από την αντιπαλότητα-ασυμβατότητα με το κοινωνικό, αναπαράγοντας όλα τα σχήματα της μεσοπολεμικής αριστεράς, αλλά και της λεγόμενης θεωρητικής τομής του ‘92-‘93, εκδηλώθηκε καθόλου τυχαία στο Μακεδονικό και τη Συμφωνία των Πρεσπών. Για μια ανάλυση του Μακεδονικού με έμφαση στις πολιτικές του διαστάσεις, βλ. το κείμενό μας στο περιοδικό Τετράδια, τχ 72-73/2018, Μακεδονικό : Διπλωματικές και πολιτικές πτυχές ενός ταυτοτικού ζητήματος.

Γι’ αυτό έχασε

Είναι ακριβώς τα δύο αυτά στοιχεία που προκάλεσαν τις μαζικότερες αντιπολιτευτικές κινητοποιήσεις της περιόδου Σεπτεμβρίου 2015-2019 και για τα οποία η εκτός ΣΥΡΙΖΑ αριστερά ήταν από αμήχανη έως σύμμαχος της κυβέρνησης, φορέας κι αυτή της ιδεοτυπικής τάσης της ομοιογένειας, της δυτικής καπιταλιστικής κανονικότητας, της στενής ταξικότητας.
Σ’ αυτά τα δύο στοιχεία οφείλεται η συνολική εκλογική ήττα της αριστεράς και η διαφαινόμενη δεξιά παλινόρθωση. Βέβαια αυτά συνέβησαν σε συνδυασμό με την βαθιά εξουσιαστική νοοτροπία που επέδειξαν κεντρικά κομματικά στελέχη και ορισμένες χαρακτηριστικά άστοχες προεκλογικές κινήσεις απολύτως εργαλειακού χαρακτήρα, όπως η λεγόμενη 13η σύνταξη.
Γι’ αυτό ακόμα και θετικά μέτρα που πράγματι ψήφισε η κυβέρνηση στο πλαίσιο της αποκατάστασης μορφών κοινωνικού κράτους (λ.χ. ν. 4611/2019 για τα εργασιακά-οφειλές, αποτελεσματική λειτουργία Επιθεώρησης Εργασίας με την ευθύνη του νυν υποψήφιου Δημάρχου Αθηναίων του κυβερνώντος κόμματος, τροποποιήσεις – ελαφρύνσεις στις ασφαλιστικές εισφορές των ελεύθερων επαγγελματιών, ν. 4610/2019 για εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και λειτουργία αυτής), όχι στον καθολικό του χαρακτήρα, αλλά στην κατεύθυνση του λεγόμενου φιλελεύθερου-υπολειμματικού μοντέλου κατά την κλασική τυπολογία του Esping-Andersen, δεν φαίνεται να άσκησαν κάποια ουσιώδη επιρροή στο εκλογικό αποτέλεσμα.
Χαρακτηριστικό της εσφαλμένης ανάγνωσης, αλλά και της ιδεολογικής εμμονής στελεχών του κυβερνώντος κόμματος είναι ότι ακόμα και σήμερα διαβάζουν οικονομίστικα και μόνον τις πολιτικές τους σε βάρος των μεσαίων κοινωνικών στρωμάτων, ενώ αμφισβητούν την επιρροή της Συμφωνίας των Πρεσπών και ειδικότερα τις μεθόδους αντιδημοκρατικής επιβολής της στο εκλογικό αποτέλεσμα.

Εθνικές ιδιαιτερότητες που παραμένουν

Οι ιδιαιτερότητες της χώρας όμως πεισματικά είναι εδώ. Η αντιστεκόμενη μικροϊδιοκτητική κοινωνική δομή δεν είναι ένα παρωχημένο κοινωνικό κατάλοιπο, αντιπαραγωγικό, προορισμένο νομοτελειακά να εξαφανιστεί, αλλά η υλική συνθήκη κοινωνικού εξισωτισμού και ελευθερίας, αυτονομίας των πολιτών-μαστόρων, δημοκρατικής αριστοτελικής μεσότητας, ισότητας και λαϊκής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Μιας ιδιοκτησιακής δημοκρατίας κατά την ορολογία του Rawls που είναι βασικός πόρος για μια ενδογενή ανάπτυξη με δημοκρατικό και κοινωνικό πρόσημο. Το έθνος, ως υλική και πνευματική συνθήκη μέσα στην ιστορικότητά του και τη διεθνική του προοπτική, είναι το αναγκαίο δημοκρατικό πλαίσιο για τους εργαζόμενους, τους ελεύθερους ανεξάρτητους συνεργαζόμενους παραγωγούς.
Στην αρχική φάση της Γ’ Ελληνικής Δημοκρατίας, διατυπώθηκε με τη μορφή ενός κομματικού κειμένου, ένα θεωρητικό-ερμηνευτικό και προγραμματικό σχήμα που συμπύκνωνε ακριβώς τα στοιχεία της μη ευρωκεντρικής ιδιαιτερότητας μέσα στην καθολική κίνηση. Πρόκειται για την απόφαση της 2ης Συνόδου της ΚΕ ΠΑΣΟΚ Εθνική Λαϊκή Ενότητα (ΕΛΕ)-Ανοιχτή Δημοκρατική Δράση (1978). Ήταν, κατά τη γνώμη μας, το πιο ολοκληρωμένο κομματικό κείμενο σε σχέση με το γίγνεσθαι του τόπου μας εκείνη την εποχή. Το ότι παραμένει μέχρι και σήμερα το πιο πλήρες αποτελεί σαφή ένδειξη αδυναμίας των κομμάτων να ανταποκριθούν στις σύγχρονες ανάγκες της ελληνικής κοινωνίας.
Γι’ αυτό και ο βαθμός απονομιμοποίησής τους είναι μεγάλος, οι εντάξεις ολοένα και πιο περιορισμένες, η εκλογική συμμετοχή βαίνει διαρκώς μειούμενη. Οι αντικειμενικές προϋποθέσεις είναι ώριμες για μια επαναδιατύπωση ενός πολιτικού σχεδίου στη γραμμή της ΕΛΕ, της μη ευρωκεντρικής ιδιαιτερότητας – που δεν συνεπάγεται γραμμή αυτόματης και μονοδιάστατης αποδέσμευσης από την Ε.Ε. καθώς κάτι τέτοιο δεν προκύπτει ότι αντανακλά τη βούληση του ελληνικού λαού και οι σχέσεις Ελλάδας-Ευρώπης είναι πολύ πιο σύνθετες στις παρούσες συνθήκες. Ο υποκειμενικός παράγοντας απουσιάζει τραγικά.

 https://slpress.gr/idees/syriza-mia-itta-me-ideologikes-rizes/