Ο ρόλος της Φιλικής Εταιρείας στην ελληνική Επανάσταση

Απόσπασμα από το νέο βιβλίο του Γιώργου Καραμπελιά, Φιλική Εταιρία -Ήταν ώριμη η Επανάσταση;
Από το Ποντίκι

Το βιβλίο αυτό δεν σκοπεύει να αποτελέσει μια ακόμα αφήγηση των γεγονότων των σχετικών με τη δημιουργία της Φιλικής Εταιρείας, αλλά θέλει να επιμείνει στους παράγοντες που οδήγησαν στη δημιουργία της και τις πολλαπλές συνιστώσες που τη συναποτέλεσαν· να διερευνήσει τις βαθύτερες αιτίες των επιτυχιών της, αλλά και το ανολοκλήρωτο της ιδεολογικής της συγκρότησης. Ένα δοκίμιο που, με αφορμή τη Φιλική Εταιρεία, θέλ
ει να είναι ένας ακόμα λόγος περί της ιδιοπροσωπίας του νεότερου ελληνισμού.
Και τέλος μια προσπάθεια απάντησης στην αποσιώπηση του ρόλου της Εταιρείας στην πυροδότηση της Επανάστασης και στη διαστρέβλωση των βασικών της χαρακτηριστικών, στο πλαίσιο της εξόχως «ιδεολογικής ανάγνωσης της Ιστορίας», που έχει καταστεί κυρίαρχη στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες.

Περί διαφωτισμού

Γενικότερα στα μεταπολιτευτικά χρόνια, ιδιαίτερα μετά το 1990, επιχειρήθηκε μια μείζων τομή στην ιστοριογραφία και στην αποτίμηση του χαρακτήρα της ελληνικής Επανάστασης και της ίδιας της Φιλικής Εταιρείας, που κατατάσσεται μονοδιάστατα στα «επιφαινόμενα» ενός εισαχθέντος «διαφωτισμού».
Ο όρος «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», ο οποίος προτάθηκε από τον Κ. Θ. Δημαρά για να ορίσει μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο (1774-1821) (1) των πνευματικών φαινομένων της ελληνικής αναγέννησης, θα μεταβληθεί σε μια μονοδιάστατη εισαγωγή του δυτικού Διαφωτισμού στα καθ’ ημάς.
Παρότι ο ίδιος ο Δημαράς είχε τονίσει πως «Θα ήταν θεωρητικά δυνατό (…) να ξαναφτιάξουμε τον Έλληνα λόγιο του 1800 (…) χωρίς να καταφύγουμε στις ξένες επιδράσεις» (2), εντούτοις, κατά την περίοδο που ακολουθεί την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών, μετά το 1974, ο «διαφωτισμός» μεταβάλλεται σταδιακώς από μέρος σε όλον.
Ο «φωτισμός» των Ελλήνων θα διαχωριστεί από τις λοιπές εκφάνσεις του συνολικού φαινομένου της ελληνικής αναγέννησης, την οικονομικοκοινωνική, την πολιτικοστρατιωτική, τη θρησκευτική, τη λαϊκοπαιδευτική, για να καταλάβει σχεδόν ολόκληρο τον ιστορικό ορίζοντα και να μεταβληθεί σε ένα ιδεολογικό εγχείρημα με σαφείς πολιτικές και ιδεολογικές προκείμενες.
Σχηματικά, σύμφωνα με αυτή τη νέα αντίληψη, δεν έχουμε πλέον να κάνουμε με την «ελληνική παλιγγενεσία», στο πλαίσιο της οποίας εντάσσεται και το φαινόμενο του φωτισμού, αλλά με έναν κατ’ εξοχήν εισαγόμενο «διαφωτισμό», που υποκαθιστά την παλιγγενεσία.
Ακριβώς αυτή η μετατόπιση από την παλιγγενεσία στον διαφωτισμό, που θα σφραγίσει καθοριστικά τη νεότερη ιστοριογραφική και συγγραφική παραγωγή, εξηγεί εν πολλοίς και την κυριολεκτική εξαφάνιση, από την ιστοριογραφική παραγωγή της περιόδου και της επαναστατικής οργάνωσης που οδήγησε στη γένεση του ελληνικού κράτους, της Φιλικής Εταιρείας.
Καθόλου τυχαία, μάλιστα, σε όλη την ιστορική περίοδο της μεταπολίτευσης, θα δημοσιευτούν ελάχιστες νέες μελέτες για τη Φιλική Εταιρεία, παρά την πληθώρα της βιβλιοπαραγωγής της σχετικής με την άμεση προεπαναστατική περίοδο, ενώ δεν θα υπάρξει ούτε μια διδακτορική μελέτη σε ελληνικό πανεπιστήμιο, και η μοναδική γνωστή διατριβή, εκείνη του Γεωργίου Φράγκου, θα γραφτεί στην Αμερική το 1970!

Η ενοποίηση των Ελλήνων

Επειδή η ίδια η συγκρότηση της Φιλικής Εταιρείας αναιρεί το σχήμα της έκρηξης της Επανάστασης ως της αποκλειστικής συνέπειας της επέκτασης του δυτικού Διαφωτισμού και των ιδεών του, θα καταδικαστεί σε μία κυριολεκτική damnatio memoriae από την κυρίαρχη αποδομητική ιστοριογραφία.
Διότι δεν ήταν η διανόηση και οι λόγιοι που θα αναλάβουν να ενοποιήσουν τον ελληνικό κόσμο σε μία μεγάλη επαναστατική απόπειρα, αλλά την αρχική πρωτοβουλία θα πάρουν «οι κατεστραμμένοι εμποροϋπάλληλοι», για τους οποίους μιλούσε ο Καποδίστριας, και στην οποία θα συμμετάσχουν εν τέλει, σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό, όλες οι ηγέτιδες δυνάμεις του ελληνικού κόσμου.
Οι έμποροι, οι ναυτικοί, οι στρατιωτικοί, οι προεστοί, οι κληρικοί, οι Φαναριώτες και, λιγότερο απ’ όλους, οι διανοούμενοι και οι λόγιοι θα συμμετάσχουν εν τέλει στην Εταιρεία και θα ξεσηκώσουν τις μεγάλες μάζες του λαού – κατ’ εξοχήν την αγροτιά –, χωρίς τις οποίες καμιά επαναστατική απόπειρα δεν θα μπορούσε να τελεσφορήσει και οι οποίες ήταν έτοιμες να δεχτούν το μήνυμα της Επανάστασης.
Παρότι η Εταιρεία θα ιδρυθεί από κοινωνικά και ιδεολογικά ριζοσπαστικά στοιχεία, εμμέσως τουλάχιστον πνευματικούς απογόνους του Ρήγα Βελεστινλή, η επιτυχία της θα στηριχτεί στον συνδυασμό δύο παραμέτρων: την αταλάντευτη επαναστατική βούληση και ταυτόχρονα τη συνείδηση πως ένας εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας θα πρέπει να συμπεριλάβει το σύνολο των δυνάμεων του γένους. Η σύνθεση ριζοσπαστικότητας και ευρύτητας αποτέλεσε το θαύμα της Φιλικής και το κατόρθωμα των πρωτεργατών της.
Εντούτοις σήμερα, στο πλαίσιο της γενικευμένης απογοήτευσης που κατατρύχει τους Έλληνες, αρκετοί αμφισβητούν την επιλογή της επαναστατικής οδού και υποστηρίζουν πως υπήρξε αρνητική για τον ελληνισμό. Όμως η ακύρωσή της θα είχε, άραγε, τις ευεργετικές συνέπειες που προεξοφλούνται ή, αντίθετα, θα είχε αρνητικές επιπτώσεις, με άδηλες συνέπειες για το μέλλον; Πάντως, ο βαθύτατος διχασμός ως προς την ακολουθητέα στρατηγική θα αφήσει ανολοκλήρωτο το όραμα της Φιλικής να απελευθερώσει το σύνολο του ελληνισμού.
Στο Παράρτημα του βιβλίου παρατίθενται τεκμήρια του επαναστατικού σχεδιασμού: Το «Σχέδιον Γενικόν» αφορά τους γενικούς στόχους της Επανάστασης, το «Μέγα Σχέδιον» την οργάνωση εξέγερσης στο ελλείπον κέντρο, την Κωνσταντινούπολη, το «Πολεμικόν Σχέδιον Σάββα» αφορά τον σχεδιασμό στα Βαλκάνια, οι δε διακηρύξεις του Αλέξανδρου Υψηλάντη φωτίζουν τις ιδεολογικές κατευθύνσεις της Εταιρείας. Πρωτότυποι χάρτες και διαγράμματα φωτίζουν την κοινωνική σύνθεση και τη γεωγραφική εξάπλωση της Εταιρείας.
Διακόσια χρόνια μετά το κατόρθωμα της Φιλικής, οι Έλληνες καλούνται είτε να το ακυρώσουν, μέσα από μια μοιραία υποστροφή, είτε να το ολοκληρώσουν, κατ’ εξοχήν πνευματικά, ιδεολογικά, πολιτισμικά. Εξάλλου ένα δοκίμιο για τη Φιλική Εταιρεία, και την Επανάσταση που πυροδότησε, αποτελεί κατά βάθος έργο αυτογνωσίας και ερμηνείας των βαθύτερων δυνάμεων που καθόρισαν την πορεία της, τις επιτυχίες και τα όριά της, και οι οποίες συνεχίζουν να ορίζουν ακόμα και τη σημερινή πραγματικότητα.
1. Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, Ερμής, Αθήνα, 71998, σ. 1
2. Κ.Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός…, ό.π., σσ. 137-138
* Το κείμενο αυτό είναι απόσπασμα από το βιβλίο του συγγραφέα «Η Φιλική Εταιρεία – Ήταν ώριμη η επανάσταση;», το οποίο μόλις κυκλοφόρησε από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις