Ο Σταύρος Καλλέργης και οι πρώτοι Έλληνες Σοσιαλιστές

Ο ΚΕΝΤΡΙΚΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΤΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ (1890-1896)

Του Θόδωρου Μπενάκη, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου, Έρευνας και Κριτικής» τεύχος 46 (χειμώνας 2001-02), το αλιεύσαμε από την ιστοσελίδα www.ithacanews.gr

Η ελληνική πολιτική σκηνή του 19^ου αιώνα, εμπλουτίστηκε, ιδιαίτερα κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες της, από νέες πολιτικές ιδέες όπως ήταν εκείνες των διαφόρων εκδοχών του σοσιαλισμού και της ριζοσπαστικής αριστεράς. Διανοούμενοι, στην αρχή, άνθρωποι της δουλειάς και ομάδες στη συνέχεια κατανόησαν την κοινωνική ανησυχία και αποπειράθηκαν να διαδώσουν τις νέες ιδέες. Οι εκδόσεις της εφημερίδας «Ο Εργάτης» από τον ριζοσπάστη Παναγιώτη Πανά την περίοδο 1875-76, η ημερήσια εφημερίδα κοινωνιστικής απόχρωσης «Νέες Ιδέες», το περιοδικό «Άρδην» που εξέδωσε ο Πλάτων Δρακούλης, ήταν ορισμένες από τις προσπάθειες αυτές. Παράλληλα, τους

Έλληνες νεοϊδεάτες, ριζοσπάστες και φιλελεύθερους, απασχολούσε η πολιτική οργάνωσή τους. Προς αυτή την κατεύθυνση υπήρξαν πάλι ορισμένες προσπάθειες με σημαντικότερη εκείνη του Πολιτικού Συνδέσμου «Ο Ρήγας» της οποίας ένας από τους δημιουργούς υπήρξε ο Π. Πανάς. (1)

Το 1885 ο Πλάτων Δρακούλης, σοσιαλιστής από την Ιθάκη, πήρε την πρωτοβουλία να εκδόσει ένα «σοσιαλιστικό περιοδικό» υπό τον τίτλο «Άρδην» (2) Γύρω του συγκεντρώθηκε ένας κύκλος οπαδών των νέων ιδεών, ανάμεσα στους οποίους ήταν και ο νεαρός Σταύρος Καλλέργης. Η δράση του Καλλέργη τα επόμενα χρόνια, τόσο στην προπαγάνδα με την έκδοση κυρίως της εφημερίδας «Σοσιαλιστής» και στη θεωρία, με την έκδοση θεωρητικών ή εκλαϊκευτικών φυλλαδίων, γνωστότερα από τα οποία είναι το «Εγχειρίδιον του Εργάτου», όσο και η ηγετική συμμετοχή του στην δημιουργία του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου στην Αθήνα, τον έφερε στο Πάνθεον των Ελλήνων Σοσιαλιστών.

Ο Καλλέργης, όπως και πολλοί άλλοι σύντροφοί του στην Ελλάδα, μη εξαιρουμένου του Πλάτωνα Δρακούλη, δεν είχαν πλήρη εικόνα της ιδεολογικής διαμάχης που είχε διεξαχθεί στην Ευρώπη, ανάμεσα στον Μαρξ (οπαδό του καθοδηγητικού ρόλου του Κομμουνιστικού Κόμματος και της ορθολογικής και συγκεντρωτικής οργάνωσης της κοινωνίας μετά την Επανάσταση), τον Προυντόν (οπαδό του ρόλου των αυτόνομων κοινοτήτων), τον Λασσάλ (οπαδό της ανεξάρτητης δράσης των εργατικών ενώσεων), τον Μπακούνιν (Πατριάρχη του αναρχισμού) και τόσων άλλων, αποτέλεσμα της οποίας ήταν η ύπαρξη πολλών τάσεων και ρευμάτων στο ευρωπαϊκό σοσιαλιστικό και επαναστατικό κίνημα. Ήταν επόμενο οι πρώτοι οπαδοί του σοσιαλισμού στην Ελλάδα, να δέχονταν με ενδιαφέρον κάθε ανάλυση ή πρόταση που έφτανε μέχρι την Αθήνα. Το γεγονός αυτό πάντως τους διευκόλυνε στο να αποπειραθούν να κατασκευάσουν τα δικά τους σχήματα, τα οποία πολλές φορές αποτελούσαν προσπάθειες σύνθεσης διαφορετικών ιδεολογικών ρευμάτων διατηρώντας ταυτόχρονα την αυθεντικότητά τους ως θεωρητικές συμβολές των Ελλήνων σοσιαλιστών στην σοσιαλιστική σκέψη, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε την «φασιανών» επιρροών σχολή του Δρακούλη (3) που συνδύαζε τους αγώνες των εργαζόμενων με την θεοσοφία ή τη σχολή του Καλλέργη που συνδύασε το επαναστατικό σοσιαλιστικό ρεύμα του γαλλικού Επαναστατικού Σοσιαλιστικού Κόμματος με την ουτοπική δημιουργία μιας κοινωνίας χωρίς τάξεις, χρήμα και διακρίσεις, που θα δημιουργείτο ύστερα από την εκλογική νίκη των σοσιαλιστών.

Η δράση του Καλλέργη και το έργο του διασώθηκαν χάρη στις προσπάθειες του γιου του Λυκούργου Καλλέργη, ο οποίος ίδρυσε το 1985 το Ίδρυμα Κοινωνικών-Ιστορικών Ερευνών «ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ» όπου φυλάσσονται το μέρος του Αρχείου του που διεσώθη, φύλλα των εφημερίδων που εξέδωσε καθώς και σοσιαλιστικές εφημερίδες και περιοδικά της εποχής που έδρασε. Η διάσωση του Αρχείου Καλλέργη είναι σημαντική στο βαθμό που ο ερευνητής έχει τη δυνατότητα να αναζητήσει τις πηγές και να προσεγγίσει απευθείας την σκέψη του Καλλέργη.

Από το 1982 εξάλλου έγινε μια προσπάθεια επανέκδοσης των κειμένων του η οποία πλαισιώθηκε από έρευνες και άρθρα. Ανάμεσα σε αυτά είναι σημαντική η συλλογή κειμένων του με τον τίτλο ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ Το Όραμα και η Πράξη του Πρωτοπόρου Σοσιαλιστή από το Ίδρυμα Σταύρος Καλλέργης το 1995 και η επανέκδοση του βασικού θεωρητικού έργου του Εγκόλπιον Εργάτου από την Κούριερ Εκδοτική το 2000. Σημαντική τέλος είναι και η βιογραφία του Λυκούργου Σ. Καλλέργη, ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ, Το Διεθνές Σοσιαλεργατικό Κίνημα από τον 19^ο αιώνα και ο «υπαρκτός σοσιαλισμός» που εκδόθηκε το 2000 από τις εκδόσεις Προσκήνιο.

 Ο Σταύρος Καλλέργης γεννήθηκε το 1865 στο Χουμέρι Μυλοποτάμου (Κρήτη) από μια οικογένεια αγωνιστών. Ο πατέρας του Γεώργιος, οπλαρχηγός και διοικητής της Επαρχίας Μυλοποτάμου, είχε πάρει μέρος με την ομάδα του στην Εξέγερση της Κρήτης του 1866 και είχε πολεμήσει στο Αρκάδι. Αφού διεσώθη και περιπλανήθηκε καταδιωκόμενος από τους Τούρκους έφτασε στην Αθήνα όπου προσελήφθη τιμητικά στην Αυλή του Βασιλιά Γεωργίου Α’. Ο νεαρός Σταύρος μεγάλωσε σε «αστικό» περιβάλλον, «κάτω από συνθήκες σκληρών πατριαρχικών αρχών, που χειροτέρευαν με την επίδραση του Παλατιανού πρωτοκόλλου» όπως υποστηρίζει ο βιογράφος και γιος του Λυκούργος Καλλέργης (4) Όταν τελείωσε τη φοίτησή του στο γυμνάσιο γράφτηκε στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πολυτεχνείου Αθηνών. Από νωρίς είχε δείξει ευαισθησίες απέναντι στις κοινωνικές αδικίες και ενδιαφέρον για τους φτωχούς. Το 1885 ήταν ανάμεσα στην ομάδα των σοσιαλιστών που ενίσχυαν τον Δρακούλη στην προσπάθεια έκδοσης του «Άρδην».

Ανήσυχο πνεύμα, ορμητικός και απλός, κατόρθωσε να συγκεντρώσει γύρω του νεαρούς οπαδούς των νέων ιδεών. Την εποχή εκείνη έκαναν την εμφάνισή τους στην Ελλάδα μεταφράσεις κειμένων Ευρωπαίων σοσιαλιστών οι οποίες γνώρισαν μεγάλη διάδοση. Η ίδρυση της Β΄ Διεθνούς το 1889 στο Παρίσι ήταν ένας ακόμη λόγος ανάφλεξης της ανυπομονησίας για δράση των νεαρών σοσιαλιστών της Αθήνας.

Το 1890, ο Καλλέργης προχώρησε μαζί με άλλους συντρόφους του στην ίδρυση σοσιαλιστικής οργάνωσης η οποία είχε χαρακτήρα πολιτικού κόμματος, την οποία ονόμασε Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο (Κ.Σ.Σ.). Η οργάνωση αυτή επεξεργάστηκε πρόγραμμα και οργάνωσε ομίλους. Γνώρισε σχετική ανάπτυξη, αλλά σύντομα διασπάστηκε, έδωσε τη θέση της σε άλλες ομάδες οι οποίες με την σειρά τους διαλύθηκαν. Παρά την εφήμερη εμφάνισή της όμως αποτέλεσε την πρώτη απόπειρα οργανωμένης εμφάνισης των σοσιαλιστών, με πρόγραμμα, και ομίλους στους οποίους γινόταν πολιτική συζήτηση. Τέλος άφησε παρακαταθήκη στη συλλογική σκέψη των Ελλήνων σοσιαλιστών την ανάγκη συζήτησης, εμβάθυνσης των προβλημάτων όπως και την πολύτιμη εμπειρία του ολέθριου ρόλου που μπορούν να έχουν στις πολιτικές οργανώσεις τα αισθήματα του εγωισμού και της φιλαρχίας.

Το 1890 και αφού το «Άρδην» είχε κλείσει, ανέλαβε την έκδοση μιας καθαρά σοσιαλιστικής εφημερίδας με τον τίτλο «Σοσιαλιστής». Η εφημερίδα αυτή, πρώτη σοσιαλιστική εφημερίδα-όργανο στην Ελλάδα έζησε, παρά τις διώξεις και τις αναγκαστικές διακοπές έκδοσης, μέχρι το 1902 οπότε ο Καλλέργης αναγκάστηκε λόγω έλλειψης πόρων να την κλείσει οριστικά.

Ο Καλλέργης δεν έγραψε κάποιο μεγάλο θεωρητικό έργο ούτε πολλές μελέτες και μπροσούρες. Τα περισσότερα από τα έργα του, τα οποία ήταν λίγα και γραμμένα στην ανάπαυλα από την καθημερινή προσπάθεια για την διατήρηση της εφημερίδας του, την οργάνωση του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου και των διώξεων, γράφτηκαν μέσα στην δεκαετία του 1890 και διασώθηκαν από τον γιο του. Τα περισσότερα από αυτά επανεκδόθηκαν κάνοντας έτσι δυνατή την μελέτη της δράσης και της σκέψης του Σταύρου Καλλέργη.

Σύμφωνα με τον Λ. Καλλέργη, ο Σταύρος διάβασε Κροπότκιν ( προφανώς το «Προς τους Νέους»), Προυντόν, Μπακούνιν, δηλαδή τους θεωρητικούς διαφόρων τάσεων του αναρχισμού. Τα πρόσωπα που γνώρισε και με τα οποία διατήρησε σχέσεις ήταν όλοι (με εξαίρεση τον Κροπότκιν) εκπρόσωποι του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού, όπως ο Ζαν Ζωρές και ο Παύλος Αργυριάδης. Η σκέψη του Καλλέργη επηρεάστηκε κυρίως από το δεύτερο ρεύμα, των μεταρρυθμιστών, όμως δεν έκρυβε την εκτίμηση του για τους αναρχικούς παρά τις μεγάλες διαφορές που τον χώριζαν από αυτούς:

«Είναι πάρα πολύ αφοσιωμένοι εις την ιδέαν άνευ επιδείξεων, μη αναγνωρίζοντες μεταξύ των ουδένα αρχηγόν, σεβόμενοι όμως τους αγωνιστάς και διακεκριμένους αναρχικούς συγγραφείς, εξ ων κορυφαίοι εισίν οι Πέτρος Κροπότκιν, ρώσσος πρίγκηφ, ο Ρεκλούς, ακαδημαϊκός, ο Ιούλιος Γκραβ, Σεβαστιανός Φωρ, Λουίζα Μισσέλ, Γάλλοι, Μαλατέστας και Αμιλκ. Κυπριάνης Ιταλοί και λοιποί άλλοι πολύ βιαστικοί…» (5)

Η επιρροή των μεταρρυθμιστών είναι εμφανής στο Εγκόλπιον Εργάτου το οποίο υπήρξε και η σύνθεση των ιδεών και των στόχων του Κ.Σ.Σ., καθώς και στο πρόγραμμα αυτού του τελευταίου, αλλά και στην αρθρογραφία της εφημερίδας «Σοσιαλιστής». Ο Καλλέργης υποστήριζε ότι η κατάληψη της εξουσίας και η πορεία προς τον σοσιαλισμό θα γινόταν δια των εκλογών: «Όσον αφορά την πραγματοποίησα των σοσιαλιστικών ιδεών, υπάρχουν διάφοροι τρόποι, όπως και διάφορα συστήματα σοσιαλιστικά, και άλλοι μεν φρονούν, ότι η εφαρμογή των ιδεών αυτών πρέπει να επιδιωχθώσι δια πάντων των βιαίων μέσων και αμέσως, άλλοι δε δι’ ειρηνικών μέσων και ολίγον κατ’ ολίγον. Ημείς παραδεχόμεθα την ιδέαν των δευτέρων, δηλ. Ολίγον κατ’ ολίγον…» (6) Και για να γίνει πιο σαφής η μεταρρυθμιστική πρότασή του ορίζει, στο κεφάλαιο «Μέσα προς πραγματοποίησιν της Σοσιαλιστικής Πολιτείας» και στο άρθρο 5 ότι: «Η υποστήριξις βουλευτών και δημάρχων εκ του λαού, ώστε συν τω χρόνω να λάβωσιν οι σοσιαλισταί την πλειοφηφίαν εν τω κοινοβουλίω, και ούτω να δυνηθώσιν να φέρωσι την λύσιν του μεγάλου κοινωνικού προβλήματος» (7).

Η επιρροή των αναρχικών και διεθνιστών είναι πάλι εμφανής σε άρθρα του Καλλέργη στον «Σοσιαλιστή» όπως σε εκείνο υπό τον τίτλο «Οποίοι οι Σοσιαλισταί» στο οποίο παρουσιάζει μία καθαρά διεθνιστική αρχή: «Οι σοσιαλισταί εθνισμόν δεν έχουσι, πατρίς των είναι όλη η γη, πατριώται των όλοι οι κάτοικοι της γης» (8).

Σκοπός του παρόντος άρθρου δεν είναι η ανάλυση της σκέψης του Καλλέργη αλλά η παρουσίαση της οργάνωσης και δράσης του Κ.Σ.Σ.

Εκτός όμως από το συγγραφικό έργο του, την έκδοση του «Σοσιαλιστή» και την δράση του στον Κ.Σ.Σ., ο Καλλέργης έγινε ευρύτερα γνωστός χάρη στον πρωταγωνιστικό ρόλο που είχε στην διοργάνωση των πρώτων εορτασμών της Εργατικής Πρωτομαγιάς στην Ελλάδα, ρόλο τον οποίο πλήρωσε και με φυλάκιση και διώξεις.

Το 1891 ο κύκλος του Καλλέργη (περίπου 12 άτομα) φωτογραφήθηκε συμβολικά και το 1892 περίπου 30 άνθρωποι με επικεφαλής τον ίδιο συγκεντρώθηκαν στο χώρο του Σταδίου όπου διαμαρτυρήθηκαν «κατά του πλουτοκρατικού αθλίου συστήματος». Το 1893 ο Κ.Σ.Σ. διοργάνωσε συγκέντρωση στην οποία πήραν μέρος 500 περίπου άνθρωποι. Οι συγκεντρωμένοι εξέδωσαν ψήφισμα. Το 1894, που ήταν και ο τελευταίος εορτασμός στον 19^ο αιώνα, η οργάνωση του Καλλέργη συνεργάστηκε με την κίνηση του Δρακούλη. Συγκεντρώθηκαν 1.000 περίπου άτομα τα οποία έφεραν κόκκινες κονκάρδες. Μίλησαν μεταξύ άλλων οι Καλλέργης και Δρακούλης και εξέδωσαν πάλι ψήφισμα (9). Ήταν κυρίως ο ρόλος που είχε ο Καλλέργης στην τελευταία αυτή μαχητική εκδήλωση και το γεγονός ότι παραβρέθηκαν τόσοι πολλοί, που έστρεψε αποφασιστικά τα όργανα της τάξης εναντίον του (10).

Ο Πλάτων Δρακούλης

Ο «Σοσιαλιστής»

 Η εφημερίδα «Σοσιαλιστής» αποτελεί χωρίς αμφιβολία το έργο ζωής του Σταύρου Καλλέργη. Αυτός εμπνεύστηκε τον τίτλο της, αυτός χάραξε την γραμμή της, αυτός έγραφε και μετέφραζε το μεγαλύτερο μέρος της ύλης της και τέλος αυτός την χρηματοδοτούσε. Για χάρη της διώχθηκε και έχασε την περιουσία του.

Ο «Σοσιαλιστής» εκδόθηκε στις 3 Ιουνίου του 1890 και συνέχισε την έκδοσή του παρά τις διακοπές του μέχρι το 1902.

Η πρώτη περίοδος έκδοσης κράτησε από τις 3 Ιουνίου έως τις αρχές Σεπτεμβρίου του 1890 (18/8 με 3/9). Εκδόθηκαν συνολικά 11 τεύχη από το αρ. 1 έως το 10 καθώς και ένα Έκτακτο Παράρτημα στις 4 Ιουλίου. Κατά την πρώτη περίοδο έκδοσής του κυκλοφόρησε δεκαπενθήμερος – με πρόθεση να μετατραπεί σε εβδομαδιαίο – έχοντας τον υπότιτλο «Περιοδικόν των Σοσιαλιστικών Αρχών» και δίπλα στον τίτλο το σύνθημα «Πάντες δι Έκαστον, Έκαστος δια πάντας» (11)

Σκοπός της έκδοσης ήταν «η διάδωσις των σοσιαλιστικών αρχών εν τη Ανατολή και η υποστήριξις αυτών διά του ακαταμάχητου όπλου της αληθείας» (12) Στην πρώτη σελίδα ο Καλλέργης έδινε τις θεμελιώδεις Αρχές του Σοσιαλισμού οι οποίες ορίζονταν ως εξής: «Πολιτικώς Ελευθερία, Οικονομικώς Ισότης, Θρησκευτικώς Ανεξιθρησκεία».

Διευθυντής και εκδότης, όπως εμφανιζόταν στο 2^ο τεύχος της εφημερίδας, ήταν ο Σταύρος Καλλέργης. Τα γραφεία της εφημερίδας στην αρχή ήταν στην Συνοικία Καλαμιώτου στον αρ. 20 της οδού Αγίου Μάρκου, ενώ μεταφέρθηκαν στα τέλη Ιουλίου σε χώρο του ξενοδοχείου «Μεγάλη Μακεδονία» στον αρ. 73 της οδού Αιόλου. Τυπωνόταν στο Τυπογραφείο Γ.Ν. Μαντάκη στην πλατεία Ηρώων στου Ψυρρή.

Η τιμή του πρώτου τεύχους ήταν 10 λεπτά για την Ελλάδα, 1 γρόσι για την Τουρκία και 20 λεπτά για άλλες χώρες, ενώ οι συνδρομές (οι οποίες έπρεπε να προπληρώνονται όπως έγραφε στην 1^η σελίδα) για την Ελλάδα – για ένα έτος – ήταν 2 δραχμές και στο εξωτερικό 4 δραχμές. Η απήχηση που είχε ο «Σοσιαλιστής», σύμφωνα με ανακοίνωση στο 2^ο τεύχος (16 Ιουνίου 1890), ενθάρρυνε την ομάδα να την μετατρέψει σε εβδομαδιαία και να αλλάξει την τιμή στα 5 λεπτά. Η απόπειρα αυτή όμως απέτυχε επειδή τα έξοδα ήταν μεγάλα και η αντίδραση στα επόμενα τεύχη, πολλών εκ των παραληπτών αρνητική. Ύστερα από λίγα εβδομαδιαία φύλλα η εφημερίδα έγινε δεκαπενθήμερη και τελικά διέκοψε την έκδοσή της.

Την εφημερίδα διέθεταν, στην Αθήνα στα «κιόσκια» στην Πλατεία Συντάγματος και στην πλατεία Ομονοίας, στο Κεντρικό Πρακτορείο Εφημερίδων και στο Καπνοπωλείο Παπαδημητρίου, στο Λαύριο στο καπνοπωλείο Φωτεινού και στην υπόλοιπη επαρχία στα υποπρακτορεία των Εφημερίδων.

Η ύλη της αποτελέστηκε από θεωρητικά άρθρα γύρω από τον σοσιαλισμό, ειδήσεις από το διεθνές εργατικό και σοσιαλιστικό κίνημα και τον «Διάλογο του Παύλου μετά του Γκίκα» γραμμένο από τον Καλλέργη, στο οποίο ο συγγραφέας προσπαθούσε να εκλαϊκεύσει δια της μεθόδου του διαλόγου, τις σοσιαλιστικές ιδέες, την ύπαρξη τάξεων, τον αρνητικό ρόλο των πλουσίων κ.λπ.

Τέλος κατά την πρώτη περίοδο έκδοσης του ο «Σοσιαλιστής» παρουσίαζε ένα εντυπωσιακό αριθμό ανταποκριτών από το Παρίσι, το Λονδίνο, το Βερολίνο, τη Θεσσαλονίκη, την Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, το Κάιρο, το Βουκουρέστι, την Καλκούτα, τη Σεβαστούπολη, τα Χανιά, το Ρέθυμνο και το Ηράκλειο. Δεν έχει εξακριβωθεί κατά πόσον όλοι αυτοί έστελναν ανταποκρίσεις στην εφημερίδα, αλλά τολμούμε να υποθέσουμε ότι αρκετοί από αυτούς ενδεχομένως να διένειμαν κάποια φύλλα της στις ελληνικές παροικίες των πόλεών τους.

Μετά την διακοπή της έκδοσης ο Καλλέργης με τους φίλους του συνεργάστηκε με την ομάδα των οπαδών του Δρακούλη στην έκδοση μιας άλλης εφήμερης εφημερίδας που είχε τον τίτλο «Κοινωνία-Άρδην». Μετά την αποτυχία και αυτής της έκδοσης, ο Καλλέργης αποφάσισε να επανεκδόσει τον «Σοσιαλιστή». Αυτό έγινε το Καλοκαίρι του 1892 οπότε και εκδόθηκε μηνιαίος ως «όργανον των εν Ελλάδι και Τουρκία Σοσιαλιστών και εν γένει των μαχόμενων προς ανόρθωσιν της θέσεως των εργατών». (13).

Από το 22^ο τεύχος της νέας περιόδου ο «Σοσιαλιστής» εκδιδόταν ως «όργανον του εν Αθήναις Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου και των ακολουθούντων τον διεθνή επαναστατικόν σοσιαλιστικόν αγώνα». Σύμφωνα με τα τεύχη που υπάρχουν στο Αρχείο Καλλέργη, η δεύτερη έκδοση έφτασε μέχρι το τεύχος 53. Η δεύτερη περίοδος έκδοσης κράτησε μέχρι τις αρχές Μαΐου του 1894, οπότε και έκλεισε κάτω από το βάρος των διώξεων που υπέστη από την αστυνομία ο Καλλέργης (14).

Τα γραφεία της εφημερίδας κατά την περίοδο αυτή στεγάστηκαν «όπισθεν του Σταδίου εν τη οικία του Ιδρυτού Σταύρου Καλλέργη» και ήταν ανοικτά «καθ’ εκάστην 2-4 μ.μ., τας Κυριαχάς 2-6 μ.μ». Η τιμή πώλησης ήταν 15 λεπτά για την Ελλάδα και 20 λεπτά για το εξωτερικό. Το σχήμα του ήταν μεγαλύτερο από εκείνο της πρώτης περιόδου. Τυπωνόταν στο τυπογραφείο της παλαιάς εφημερίδας «Νέαι Ιδέαι» που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Πραξιτέλους και Μιλτιάδου.

Ο «Σοσιαλιστής» επανεκδόθηκε για τρίτη περίοδο μέσα στο 1895 (κατά πάσα πιθανότητα το φθινόπωρο) για να σταματήσει και πάλι τον Ιανουάριο του 1896 στο 60ό τεύχος. Φύλλα του επανεκδόθηκαν κατά διαστήματα μέχρι το 1902 οπότε και έγινε μία τελευταία προσπάθεια επανέκδοσης σε τακτά χρονικά διαστήματα.

 

Ο «Σοσιαλιστής» πηγή πληροφοριών για την εργατική κίνηση της εποχής

 Μέσα στις σελίδες της εφημερίδας του Καλλέργη συναντώνται πολύτιμες πληροφορίες για την εργατική κίνηση της εποχής καθώς και για τον τρόπο με τον οποίο οι νεαροί σοσιαλιστές προσπαθούσαν να δημιουργήσουν συνδικαλιστικές βάσεις.

Το 1890 η άσχημη κατάσταση ορισμένων κλάδων της ελληνικής οικονομίας προκάλεσε αντιδράσεις στους εργαζομένους. Εμποροϋπάλληλοι, δημοσιογράφοι και τυπογράφοι με κινητοποιήσεις τους τον Ιούνιο ζητούσαν την καθιέρωση αργίας τις Κυριακές. Την ίδια περίοδο σημειώθηκαν απεργιακές κινητοποιήσεις και στο Λαύριο με αίτημα την καθιέρωση του 8ώρου. Στα τέλη Ιουλίου του ίδιου χρόνου, όπως αναφέρει ο «Σοσιαλιστής» στο τεύχος 3 (23-29 Ιουνίου 1890), οι εμποροϋπάλληλοι σε συγκέντρωσή τους «όπισθεν ανακτορικού κήπου εις το καφενείον το Στάδιον απεφάσισαν να μη εργάζωνται τας Κυριακάς. Κατήλθαν δε συσσωματωμένοι εις την οδόν Ερμού και Αιόλου και έκλεισαν όσα καταστήματα ήσαν ανοιχτά». Αποτέλεσμα της κινητοποίησης των εμποροϋπαλλήλων ήταν να αποφασίσουν οι έμποροι να κλείνουν τα καταστήματά τους τις Κυριακές στις 12 (15).

Ενδιαφέρουσα είναι επίσης η είδηση που βρίσκεται στο 5^ο τεύχος (7-14 Ιουλίου 1890) η οποία αναφερόταν στην αντιζηλία ανάμεσα στους Έλληνες και Ιταλούς εργάτες των σιδηροδρόμων.

Το φθινόπωρο του 1892 ιδρύθηκε «Αλληλοβοηθητική Εταιρεία των Τεχνιτών» στην κωμόπολη Μαζέικα της περιοχής Καλαβρύτων η οποία προσχώρησε στον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο (16).

Ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος

 Προς τα τέλη του Ιουνίου του 1890 ο Σταύρος Καλλέργης, επικεφαλής ομάδας συντρόφων του που συγκεντρώθηκε σε οίκημα της οδού Αγίου Μάρκου 20, ίδρυσε στην Αθήνα τον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο. Σκοπός του ορίστηκε η διάδοση «των σοσιαλιστικών αρχών εν τη Ανατολή» (17). Ο Καλλέργης είχε στόχο να συγκεντρώσει γύρω από τον σύλλογο της Αθήνας άλλους συλλόγους στην ελληνική επαρχία ώστε να δημιουργηθεί μία πανεθνική οργάνωση, θεωρούσε ότι ο πρώτος κύκλος της Αθήνας θα αποτελούσε την αρχή της οργάνωσης και αυτό φαίνεται από την ανακήρυξη της ίδρυσης και άλλων συλλόγων στην επαρχία «κέντρον έχοντες τον

εν Αθήναις ΚΣΣ» (18)

Την δράση της ομάδας, τόσο κατά την πρώτη περίοδο δράσης της (1890) όσο και από την αναδιοργάνωση του 1892, παρακολουθούσε και παρουσίαζε, δυστυχώς όχι πάντα λεπτομερώς, η εφημερίδα «Σοσιαλιστής» η οποία ήταν ουσιαστικά το έντυπο όργανο της. Χάρη στις αναφορές αυτές στις συνεδριάσεις του Κ.Σ.Σ. έχουμε πολύτιμο υλικό.

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παραθέτει ο «Σοσιαλιστής», ο Καλλέργης δημοσίευσε πρώτα πρόσκληση στην εφημερίδα του, με την οποία καλούσε σε σύσκεψη με σκοπό την ίδρυση συλλόγου τους σοσιαλιστές της Αθήνας.

Η σύσκεψη που ακολούθησε, αποφάσισε να αναθέσει σε επιτροπή την συγγραφή σχεδίου Καταστατικού (19) Σύμφωνα πάντα με τα δημοσιεύματα του «Σοσιαλιστή» το παράδειγμα της Αθήνας ακολούθησαν σύντομα και άλλοι σοσιαλιστές στην Κέρκυρα, τη Ζάκυνθο, τη Σύρο, την Πάτρα, το Βόλο, τη Χαλκίδα και το Ναύπλιο (20).

Στα τέλη Ιουλίου, ο Κ.Σ.Σ. εξέλεξε επταμελή επιτροπή, η οποία επιφορτίστηκε με την ευθύνη της λειτουργίας του (21). Λίγο αργότερα, στις αρχές Αυγούστου, η κίνηση απέκτησε γραφείο μέσα στο Ξενοδοχείο «Μεγάλη Μακεδονία» στην οδό Αιόλου 73.

Στις αρχές Σεπτεμβρίου του 1890 όπως είδαμε, ο Καλλέργης αναγκάστηκε να διακόψει την έκδοση της εφημερίδας του. Σύμφωνα με δημοσιεύματα της, όταν αυτή επανεκδόθηκε το 1892, η δράση του Κ.Σ.Σ. ατόνησε στα τέλη Αυγούστου του 1890 και τα στελέχη του συνεργάστηκαν με τους οπαδούς του Δρακούλη στην οργάνωση μιας νέας κίνησης, επίσης εφήμερης, υπό τον τίτλο Κοινωνικός Σύνδεσμος και στην έκδοση της εφημερίδας «Κοινωνία-Άρδην».

Μετά την αποτυχία του εγχειρήματος της «Κοινωνίας-Άρδην» ο Καλλέργης, επανέκδοσε τον «Σοσιαλιστή». Παράλληλα συγκεντρώθηκαν αρκετά από τα παλαιά στελέχη του Κ.Σ.Σ. και σε σύσκεψη που έγινε στο σπίτι του Καλλέργη στις 2 Αυγούστου του 1892 αποφασίστηκε η επανενεργοποίση του Συλλόγου.

Ευτυχώς για τον ερευνητή, ο «Σοσιαλιστής» δημοσίευσε τα πρακτικά της συνεδρίασης αυτής στο τεύχος 12 (Αύγουστος 1892) υπό τον τίτλο «Συνέλευσις των εν Αθήναις Σοσιαλιστών εν τη οικία του πολίτου Σ. Καλλέργη».

Η συνεδρίαση άρχισε με εισήγηση του Καλλέργη στην οποία γινόταν ιστορική αναδρομή στην ίδρυση του Συλλόγου το 1890 και στους λόγους διακοπής της δράσης του. Ψηφίστηκε πρόγραμμα αποτελούμενο από 42 άρθρα και εκλέχτηκε προσωρινή επταμελής επιτροπή. Σε αυτή συμμετείχαν εκτός από τον Καλλέργη, οι Χαρίλαος Πουλόπουλος, Ιωάννης Ρετιτάγκος, Διονύσιος Μάργαρης, Γεώργιος Α. Δημόπουλος, Αναστάσιος Λογοθέτης, Ιπποκράτης Παπαδημητρόπουλος. (22)

Στα τέλη Αυγούστου ο Σύλλογος συνεδρίασε και πάλι για την αποδοχή Καταστατικού και την εκλογή του Συμβουλίου του, η θητεία των μελών του οποίου αποφασίστηκε να είναι ισόβια. Σε αυτό εκλέχτηκαν οι: Καλλέργης, Γ. Α. Δημόπουλος, Χ. Πουλόπουλος, Στέφανος Ταγωνίδης, Ι. Παπαδημητρόπουλος, Αναστάσιος Ζωγράφος και Σαβ. Αντωνιάδης. Η σύσκεψη αποφάσισε να εκλέξει έναν Διευθυντή (εκλέχτηκε ο Καλλέργης) και έναν Γραμματέα (εκλέχτηκε ο Δημόπουλος) (23) Στην Τρίτη συνεδρίαση εκλέχτηκε ως ταμίας του Συλλόγου ο Εμμανουήλ Αναστασάκης (24).

Ο Κ.Σ.Σ. συγκέντρωσε αρκετά νέα μέλη ώστε στα τέλη του 1892 αποφασίστηκε η αναδιάρθωσή του. Σε έκτακτες συνεδριάσεις στις 13, 22 και 28 Δεκεμβρίου αποφασίστηκε η δημιουργία τεσσάρων «τμημάτων», δηλαδή τοπικών οργανώσεων. Χαρακτηριστικό των τμημάτων αυτών ήταν ότι το καθένα έφερε διακριτικό τίτλο: «Ισότης», «Αδελφότης», «Ελευθερία» και «Δράσις». Τον σχηματισμό τους ανέλαβαν (με κλήρωση) από δύο μέλη του Συμβουλίου. Το τμήμα «Αδελφότης» που θα συνεδρίαζε στη Σχολή Ποδηλασίας στην οδό Πατησίων ανέλαβαν οι Ταγκωνίδης και Τολύπας, την «Ελευθερία» που θα συνεδρίαζε στην πλατεία Ελευθερίας, οι Πουλόπουλος και Παπαδημητρόπουλος, την «Ισότητα» ( στην οδό Φωκίωνος), ο Δημόπουλος με άλλο μέλος και την «Δράσι» (στο σπίτι του Καλλέργη), ο Καλλέργης (25).

Τα τμήματα απέκτησαν πρόεδρο με τον τίτλο του Κοσμήτωρα, Γραμματέα και Συμβούλους. Σύμφωνα με κατάλογο που δημοσιεύθηκε στον «Σοσιαλιστή» οι θέσεις αυτές καλύφθηκαν από τους:

Τμήμα «Δράσις»:

Κοσμήτωρ Στ. Καλλέργης

Γραμματέας Αλεξ. Ματιάτος

Σύμβουλοι Δημ. Παπαδημητρίου, Δ. Καλλέργης και Κ. Συνοδινός

Τμήμα «Αδελφότης»:

Κοσμήτωρ Ν. Τολύπας

Γραμματέας Ταγωνίδης

Σύμβουλοι Γ.Α.Τζιτζίτης, Ν. Σαίτας και Γ.Ν. Τζιτζίτης

Τμήμα «Ελευθερία»:

Κοσμήτωρ Χ. Πουλόπουλος

Γραμματέας Ι. Παπαδημητρόπουλος

Σύμβουλοι Δ. Αναγνωστόπουλος, Ν. Φιλιππούσης και Γ. Αποστολίδης

Τμήμα «Ισότης»:

Κοσμήτωρ Σ. Νάγος

Γραμματέας Ε. Μαρκαντωνάτος

Σύμβουλοι Χρ. Βούλγαρης, Ι. Χρηστόπουλος και Δημ. Στριμμένος.

Επίσης ιδρύθηκε και τμήμα Σπουδαστών (26).

Τα περισσότερα στελέχη του Κ.Σ.Σ. ήταν ελεύθεροι επαγγελματίες. Ο Στ. Ταγωνίδης ήταν δάσκαλος ποδηλασίας, ο ταμίας του Αναστασάκης διατηρούσε γαλακτοπωλείο στην οδό Φωκίωνος στην περιοχή της Μητρόπολης, ο Δ. Παπαδημητρίου ήταν καπνοπώλης, οι Κ. Συνοδινός, Ι. Χρηστόπουλος και Ν. Φιλιππούσης εμπορορράπτες, ο Ν. Τολύπας υπάλληλος, οι Δ. Αναγνωστόπουλος και Ε. Μαρκαντωνάτος τυπογράφοι, ο Νάγος ζαχαροπλάστης, ο Βούλγαρης χρυσοχόος και ο Δ. Στριμμένος λιθογράφος.

Το νέο σχήμα σύμφωνα με την εφημερίδα του Καλλέργη έφερε αποτελέσματα. Στον γενικό ενθουσιασμό ο Καλλέργης πρότεινε, στην συνεδρίαση της 9^ης Ιανουαρίου 1893 την ένταξη του Κ.Σ.Σ. στο «Κεντρικό Κομμιτάτο της παγκοσμίου σοσιαλιστικο-δημοκρατικο-επαναστατικής ενώσεως» που δεν ήταν άλλη από την Δεύτερη Σοσιαλιστική Διεθνή που ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1889 (27).

Όμως οι διαφωνίες, των οποίων η ουσία δεν έχει εξακριβωθεί, οδήγησαν στις πρώτες αναταράξεις του κλίματος στο εσωτερικό του Συλλόγου και προετοίμασαν την διάσπαση. Στις συνεδριάσεις της 24^ης και 30^ης Ιανουαρίου δύο από τα μέλη του Συμβουλίου αντικαταστάθηκαν: επρόκειτο για τον Ζωγράφο το οποίον αντικατέστησε ο νεαρός Σπυρίδων Νάγος (28) και για τον Γ. Δημόπουλο (29) τον οποίο αντικατέστησε ο φοιτητής Ευάγγελος Μαρκαντωνάτος (30).

Την Άνοιξη του 1893 ο Κ.Σ.Σ. γνώρισε νέα ανάπτυξη. Ιδρύθηκαν νέα τμήματα στον Πειραιά, στο Λαύριο, στον Πύργο, στη Σύρο, στο Κατάκωλο. Στα γραφεία του έφταναν επίσης πολλές αιτήσεις προσχώρησης από την Καλαμάτα, την Άρτα και την Κέρκυρα.

Το τμήμα του Πειραιά συνεδρίαζε στο Οινοπωλείο του Δ. Γιακουμάκη που βρισκόταν κοντά στη Μαρίνα. Κοσμήτωρας εκλέχτηκε ο διδάσκαλος Μαρ. Σακαγιάννης, Γραμματέας του ο σπουδαστής Ιω. Κατσαφάτος και Ταμίας ο Γιακουμάκης. Ως μέλη του Συμβουλίου του αναφέρονται οι Καρ. Κατσής, Χρ. Δέδες και Γ. Καμπίτης.

Το τμήμα Λαυρίου, η ίδρυση του οποίου φαίνεται πως ήταν προσωπική επιτυχία του Νάγου συνεδρίαζε στο εμπορικό κατάστημα του Ιω. Καλιμπασέρη που εκτελούσε και χρέη ταμία. Κοσμήτορας ήταν ο δικηγόρος Κοσμάκης και Γραμματέας ο επίσης δικηγόρος Αντ. Μπουρνιάς. Μέλη του συμβουλίου ήταν οι: Ν. Βλαστάρης, Γεωρ. Κοντογιώργης και Γεωρ. Καρράς (31).

Το τμήμα Πύργου ιδρύθηκε την 1^η Μαΐου και αναγνωρίστηκε (!) από τον Κ.Σ.Σ. της Αθήνας σε συνεδρίαση της 23^ης Μαΐου. Στο ιδρυτικό κείμενο υπήρχαν περισσότερες από 50 υπογραφές. Είχε ένα εκλεγμένο εξαμελές συμβούλιο του οποίου Κοσμήτορας ήταν ο Ευστάθιος Μαρινόπουλος, Γραμματέας ο Ιωάννης Καραμίχαλος, Ταμίας ο Κων. Σταματόπουλος και μέλη οι Ιω. Παπαγεωργαντάς, Γ.Χ. Δασκαλάκης και Αν. Καρκαβίτσας.

Το τμήμα Σύρου συνεδρίαζε σε χώρο κοντά στην πλατεία Λεωτσάκου (32).

Το τμήμα Κατακώλου τέλος, συνεδρίαζε στην οικία Αγγέλου Μωρέτη (33).

Ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος παρατηρώντας την ανάπτυξη αυτή αποφάσισε να καλέσει στις 15 Σεπτεμβρίου του 1893 Έκτακτη Γενική Συνέλευση στην Αθήνα «όλων των Σοσιαλιστικών Κέντρων Τουρκίας και Ελλάδος δια πληρεξουσίων αντιπροσώπων (34).

Δεν είναι γνωστό εάν πράγματι έγινε κάποια συνάντηση σοσιαλιστών στην Αθήνα όπως και εάν ο Κ.Σ.Σ. είχε μέλη στην Τουρκία (δηλαδή την Οθωμανική Αυτοκρατορία) ή η αναφορά σε σοσιαλιστικά κέντρα στην Τουρκία γινόταν για καθαρά ιδεολογικούς λόγους (διεθνισμός). Στα φύλλα πάντως του «Σοσιαλιστή» του Σεπτεμβρίου και Οκτωβρίου 1893 δεν υπάρχει καμιά τέτοια πληροφορία.

Θα πρέπει ίσως να υποθέσουμε ότι η ανάπτυξη των μελών του Συλλόγου δεν απομάκρυνε τις εστίες κρίσης, αλλά αντίθετα ότι τις όξυνε. Ο Καλλέργης, απορροφημένος με την έκδοση της εφημερίδας και με το θεωρητικό έργο δεν είχε πλήρη έλεγχο πάνω στα μέλη του Κ.Σ.Σ. Αντίθετα άλλοι, όπως ο Μαρκαντωνάτος και ο Νάγος είχαν στενότερη επαφή με τη «βάση» και έκαναν μια πιο πρακτική οργανωτική δουλειά.

Προσωπικές φιλοδοξίες, χαμηλή θεωρητική κατάρτιση, υπερβολικές προσδοκίες από την οργάνωση, ανυπομονησία και μια αφηρημένη επιθυμία ενότητας όλων των σοσιαλιστικών κινήσεων οδήγησαν τον Κεντρικό Σοσιαλιστικό Σύλλογο σε μια πιο βαθιά κρίση η οποία βοηθήθηκε και από τις διώξεις που άρχισαν κατά των σοσιαλιστών μετά την Πρωτομαγιά του 1894. Ο Κ.Σ.Σ. γνώρισε μια ισχυρή διάσπαση εκείνη την περίοδο και ο Καλλέργης έμεινε με λίγους φίλους, πολλές διασυνδέσεις, γερές φιλίες στους κύκλους των Ευρωπαίων σοσιαλιστών και αναρχικών και πολλά χρέη. Η εμπειρία του «Σοσιαλιστή» είχε στοιχίσει την περιουσία του στην Αθήνα.

Απήχηση του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου

 Ο Κεντρικός Σοσιαλιστικός Σύλλογος είχε απήχηση κυρίως στους μικρούς ελεύθερους επαγγελματίες και στους υπαλλήλους. Παρατηρώντας την κοινωνική σύνθεση των στελεχών του βλέπουμε ότι ανάμεσα τους υπάρχουν κυρίως βιοτέχνες και έμποροι. Στην Αθήνα έκπληξη προκαλεί το «Γραφείο Ευρέσεως Εργασίας» που διατηρούσε ο Γεωργατσέλης. Στο Λαύριο βρίσκουμε δύο δικηγόρους. Δυστυχώς δεν έχουμε στοιχεία για την κοινωνική σύνθεση των τμημάτων των επαρχιών.

Τα συνδικαλιστικά συνθήματα του Κ.Σ.Σ. όπως τα επεξεργάστηκε και παρουσίασε ο Καλλέργης ήταν: «α) τη Κυριαχή να κλείωσι τα καταστήματα καθ’ όλην την ημέραν και οι πολίται να αναπαύονται, 6) οι εργάται να εργάζονται 8 ώρας την ημέρα, γ) να απονέμηται σύνταξις εις τους εκ της εργασίας παθόντας και καταστάντας ανικάνους προς οιατήρησιν εαυτών και των οικογενειών των» (35).

Πληροφορίες για συνδικαλιστικές επιτυχίες δεν βρίσκουμε στα διασωθέντα φύλλα του «Σοσιαλιστή» παρά μόνον την ίδρυση ενός τμήματος «Σοσιαλιστών Μανδολινοκιθαριστών» που είχε ιδρυθεί στα πλαίσια του Συλλόγου Μανδολινοκιθαριστών «Η Πρόοδος» (36).

Μέσα από τα φύλλα του «Σοσιαλιστή» βλέπουμε να γίνεται συνεχώς διαφήμιση καταστημάτων, οι ιδιοκτήτες των οποίων βοηθούσαν στην έκδοσή του και στην δράση του Συλλόγου.

Ορισμένοι μάλιστα δεν δίστασαν να μετονομάσουν «επί το σοσιαλιστικότερον» τα καταστήματά τους: ο κουρέας Βυζάς μετονόμασε το κουρείο του που βρισκόταν στην οδό Αγίου Φιλίππου σε «Κουρείον των Σοσιαλιστών», ενώ ο καφεπώλης Σ. Γεωργακαράκος μετονόμασε το καφενείο που είχε στην Λεωφόρο Μακράς Στοάς στον Πειραιά σε «Καφενείον η Ισότης».

Τα μέλη των Τμημάτων σύχναζαν σε δικά τους Καφενεία τα οποία διαφημίζονταν κάτω από τη στήλη «Καφενεία Τμημάτων». Ήταν το «Καφενείον των Αγωνιστών» στο Δημοπρατήριο Γ. Κομνηνού, το Καφενείον «Συγκέντρωσις των Εργατών» ιδιοκτησίας Αλ. Ζωγράφου στην Νέα Αγορά, το Καφενείον «Το Σύνθημα» του Χρ. Καρατζά στα Χαυτεία και το Καφενείον «Παράδεισος» στη συμβολή των οδών Λέκκα και Μουσών. Στα καφενεία συγκεντρώνονταν οι εργάτες και εκεί ήταν δυνατή η προβολή των θέσεων του Κ.Σ.Σ.

Κάτω από τη στήλη «Σοσιαλιστικά Καταστήματα» διαφημίζονταν οι επιχειρήσεις των μελών και φίλων του Συλλόγου όπως το Οργανοποιείον Α. Δαμουλιάνου, το Εμπορορραφείον Χριστοπούλου και Φιλιππούση, το Γαλακτοπωλείον Αναστασάκη, τα Ραφεία Σγουρόπουλου και Αθανασίου, το Ζαχαροπλαστείον Βασιλείου, το Καπνοπωλείον Θεοτοκάτου, το κατάστημα «του σοσιαλιστού χρυσοχόου Χρ. Βούλγαρη εν οδώ Καλαμιώτου 31», το «Γραφείον προς εύρεσιν εργασίας εργατών και εργατριών του σοσιαλιστού Γ. Γεωργατσέλη εν οδώ Πειραιώς 5» (37).

Η εμπειρία του Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συλλόγου παρουσιάζει ενδιαφέρον ως η πρώτη απόπειρα τον 19^ο αιώνα δημιουργίας σοσιαλιστικού κόμματος στην Ελλάδα. Επίσης ως απόπειρα κατασκευής ενός προγράμματος διεκδικήσεων σοσιαλιστικού χαρακτήρα, όπως ήταν το πρόγραμμα του Κ.Σ.Σ. και ενός σχεδίου για την μελλοντική – σοσιαλιστική – οργάνωση της Κοινωνίας όπως είναι το Εγκόλπιον Εργάτου. Η διάσωση μεγάλου μέρους του Αρχείου του πρωταγωνιστή αυτής της εμπειρίας Σταύρου Καλλέργη αποτελεί μία από τις ελάχιστες πηγές που βρίσκονται στη διάθεση του ερευνητή για την μελέτη του σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα. Μέσα από την αξιοποίηση αυτού του υλικού, τόσο αυτού που βρίσκεται στο Αρχείο Καλλέργη όσο και άλλων που βρίσκονται σε ιδιωτικά Αρχεία και Συλλογές και διάσπαρτα σε ιδρύματα, θα αντλήσουμε πληροφορίες οι οποίες θα εμπλουτίσουν τις γνώσεις μας για την κοινωνική και πολιτική διάσταση του σοσιαλιστικού και ριζοσπαστικού κινήματος στην Ελλάδα.

 Σημείωση Ά-Ρ. Ο Σταύρος Καλλέργης το 1896 μετέβη στην Κρήτη για να συμμετάσχει στην κρητική εξέγερση κατά της οθωμανικής κατοχής. Εκλέχθηκε πληρεξούσιος της Kρητικής Πολιτείας και ήταν υποψήφιος βουλευτής Pεθύμνου. Τα επόμενα χρόνια χωρίς εγκαταλείψει τις σοσιαλιστικές του ιδέες, έδωσε τις δυνάμεις του για την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Σημειώσεις

 * Ο Θεόδωρος Μπενάκης είναι, συγγραφέας-δημοσιογράφος.

1. Ερασμία-Λουΐζα ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ, Παναγιώτης Πανάς (1832-1896). Ένας ριζοσπάστης ρομαντικός. Επικαιρότητα, Αθήνα, 1987.
2. Παναγιώτης ΝΟΥΤΣΟΣ, Η Σοσιαλιστική Σκέψη στην Ελλάδα, από το 1875 ως το 1974, Τόμοι Α’ και Β’ α’ μέρος, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1991 & 1992.

3.Θεόδωρου Μπενάκη, «Εισαγωγή στη ζωή και τη δράση του Πλάτωνα, Δρακούλη» στο Πλάτων ΔΡΑΚΟΥΛΗΣ, Το Εγχειρίδιον του Εργάτου ήτοι Αι Βάσεις του Σοσιαλισμού, Κούριερ Εκδοτική, Αθήνα, 2000 και Θεόδωρου Μπενάκη «Τα πρώτα κόμματα του ελληνικού σοσιαλισμού: Το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα και ο Πλάτων Δρακούλης», Τετράδια, τεύχος 45, Καλοκαίρι-Χειμώνας 2000.

4. Λυκούργου ΚΑΛΛΕΡΓΗ, ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ Το Διεθνές Σοσιαλεργατικό Κίνημα από τον 19^ο αιώνα, και ο «υπαρκτός σοσιαλισμός». Προσκήνιο, Αθήνα, 2000. σελ. 58.
5. «Πρακτικός Κοσμοπολιτισμός» σελ.55-6 στο Σταύρος ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ, Εγκόλπιον του Εργάτου, Κούριερ Εκδοτική, Αθήνα, 2000.
6. Εγκόλπιον Εργάτου σελ. 44
7. Εγκόλπιον Εργάτου, σελ. 46
8. «Σοσιαλιστής», τεύχος 7, 21-28 Ιουλίου 1890. Αρχείο Καλλέργη.
9. Δημήτρης ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ, Η Εργατική Πρωτομαγιά στην Ελλάδα (1890-1999), Προσκήνιο, Αθήνα 1999.
10. Ενδεικτικό των διλημμάτων που αντιμετώπιζαν οι σοσιαλιστές τον 19^ο αιώνα είναι η πληροφορία που δίνει ο «Σοσιαλιστής» ότι τα στελέχη του Κ.Σ.Σ. συζήτησαν στις 16 Μαρτίου 1893, για το εάν η Πρωτομαγιά έπρεπε να εορτασθεί σύμφωνα με το Νέο ή το Παλαιό Ημερολόγιο και ότι ύστερα από πρόταση του Ε. Μαρκαντωνάτου αποφάσισαν να την εορτάσουν με το Παλαιό. «Σοσιαλιστής», τεύχος 20, δεύτερο δεκαπενθήμερο Μαρτίου 1893.
11. Ο υπότιτλος καθώς και το σχέδιο του τίτλου της εφημερίδας άλλαξαν αρκετές φορές. Στο 2^ο τεύχος π.χ. ο υπότιτλος ήταν «Εφημερίς του λαού εκδιδομένη άπαξ της εβδομάδος».
12. «Σοσιαλιστής», τεύχος 1, 3 Ιουνίου 1890.
13. «Σοσιαλιστής», τεύχος 12, Αύγουστος 1892.
14. Για ένα σύντομο διάστημα το κενό που άφησε η διακοπή της έκδοσης του «Σοσιαλιστή» ήρθε να καλύψει μια άλλη εφημερίδα – της οποίας ψυχή ήταν επίσης ο Καλλέργης – και η οποία είχε τον τίτλο «Σοσιαλισμός» και τον υπότιτλο «Εφ-μερίς σοσιαλιστική κοινωκτημοσυνιστική, όργανον του εν Αθήναις Κεντρικού Σοσιαλιστικού Συνδέσμου».
15. «Σοσιαλιστής», τεύχος 4, 29 Ιοσνίου-5 Ιουλίου 1890.
16. «Σοσιαλιστής», τεύχος 14, Οκτώβριος 1892.
17. «Σοσιαλιστής», τεύχος 4, 29 Ιουνίου-5 Ιουλίου 1890.
18. «Σοσιαλιστής», τεύχος 5, 7-14 Ιουλίου 1890.
19. «Σοσιαλιστής», τεύχος 3, 23-29 Ιουνίου 1890.
20. «Σοσιαλιστής», τεύχος 5, 7-14 Ιουλίου 1890.
21. «Σοσιαλιστής», τεύχος 8, 29 Ιουλίου- 5 Αυγούστου 1890.
22. «Σοσιαλιστής», τεύχος 12, Αύγουστος 1892.
23. «Σοσιαλιστής», τεύχος 13, Σεπτέμβριος 1892.
24. «Σοσιαλιστής», τεύχος 14, Οκτώβριος 1892.
25. «Σοσιαλιστής», τεύχος 17, Ιανουάριος 1893.
26. «Σοσιαλιστής», τεύχος 18, Φεβρουάριος 1893. Η πληροφορία αυτή παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον δεδομένου ότι οι μέχρι σήμερα πληροφορίες έφεραν τις ελληνικές σοσιαλιστικές κινήσεις νέων να εμφανίζονται στις αρχές της δεκαετίας του 1910. Άλλες πληροφορίες για αυτό το τμήμα σπουδαστών του Κ.Σ.Σ. δεν έχουμε στη διάθεσή μας αλλά παραμένει σημαντική η σκέψη δημιουργίας οργάνωσης νεολαίας και η αναγνώριση των διαφορετικών συνθημάτων που διαχώριζαν το εργατικό-συνδικαλιστικό κίνημα από το φοιτητικό.
27. «Σοσιαλιστής», τεύχος 18, Φεβρουάριος 1893.
28. Ο Σπυρίδων Νάγος συνεργάστηκε αργότερα με τον Πλάτωνα Δρακούλη και επηρεάστηκε από αυτόν. Εξελίχθηκε σε έναν από τους παράγοντες του ελληνικού τεκτονισμού και σε θεωρητικό του εισάγοντας στις αρχές του τελευταίου στοιχεία της θεοσοφίας και των περί χριστιανισμού απόψεων του Δρακούλη.
29. Ο Γεώργιος Δημόπουλος ήταν γιατρός στο επάγγελμα και καταγόταν από την Πάτρα όπου και διατηρούσε σχέσεις με αρκετούς σοσιαλιστές της πόλης. Μετά την απομάκρυνσή του από τον Κ.Σ.Σ. εξέδωσε τον Ιούνιο του 1893 την εφημερίδα «Μεταρρυθμιστής» η οποία έφερε τον υπότιτλο «επίσημον όργανον του εν Ελλάδι κοινωνισμού». Η εφημερίδα συνέχισε τις εκδόσεις της μέχρι τον Μάιο του 1894.
30. Ο Ευάγγελος Μαρκαντωνάτος ο οποίος καταγόταν από την Κεφαλλονιά ήταν φοιτητής νομικής και παράλληλα εργαζόταν ως τυπογράφος. Ως Γραμματέας του Κ.Σ.Σ. το 1894 πρωτοστάτησε στην νέα κρίση της οργάνωσης και υπήρξε από τους ιδρυτές της κίνησης «Σοσιαλιστικός Σύλλογος».
31. Πρακτικά 13^ης Απριλίου 1893, Σοσιαλιστής, τεύχος 22, Απρίλιος 1893.
32. «Σοσιαλιστής», τεύχος 24, δεύτερο δεκαήμερο Μαΐου 1893.
33. «Σοσιαλιστής», τεύχος 30, 8-15 Αυγούστου 1893.
34. «Σοσιαλιστής», τεύχος 29, 1-8 Αυγούστου 1893.
35. «Σοσιαλιστής», τεύχος 23, πρώτο δεκαήμερο Μαΐου 1893. Ο Καλλέργης πρότεινε τα αιτήματα αυτά με την ευκαιρία της Πρωτομαγιάς και έγιναν αποδεκτά από τον Κ.Σ.Σ. υπό μορφή ψηφίσματος στη συνεδρίαση της 25^ης Απριλίου.
36. «Σοσιαλιστής», τεύχος 24, δεύτερο δεκαήμερο Μαΐου 1893.
37. «Σοσιαλιστής», τεύχος 20, Μάρτιος 1893.

* Το κείμενο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Τετράδια Πολιτικού Διαλόγου, Έρευνας και Κριτικής» τεύχος 46 (χειμώνας 2001-02).