Μια προσωπικότητα της νεώτερης ιστορίας, που έδωσε πολλά
Α. Γέννηση - ανατροφή:
Η μεγάλη αυτή Εκκλησιαστική φυσιογνωμία του 19ου αιώνα σ τον χώρο της Ρωμιοσύνης γεννήθηκε στην Τσαρίτσανη της Ελασσόνας (Θεσσαλία) στις 27 Αυγούστου του 1780. Πατέρας του ήταν ο π. Κυριακός Οικονόμου και μητέρα του, η Ανθή. Ήταν ο πρωτότοκος γιος τους. Τα πρώτα γράμματα διδάχτηκε από τον πατέρα του, τον παπα-Κυριακό, που ήταν λόγιος. Έμαθε ελληνική, λατινική φιλολογία και τα ιερά γράμματα.
Σε ηλικία δώδεκα χρονών (1792) προχειρίστηκε σε Αναγνώστη, όπου εκφώνησε από τον άμβωνα «λόγον ιδιοπόνητον»!!! Από αυτή την ηλικία ρίχνεται και στον αγώνα της «κατάκτησης της γνώσης». Παλαιά και σύγχρονα ζητήματα γίνονται αντικείμενα της μελέτης του.
Τις σπουδές αυτές τις ανέπτυξε στη σχολή στα Αμπελάκια του Πηλίου. Εκεί δόθηκε βάρος στα εγκύκλια μαθήματα και την Γαλλική γλώσσα. Διακρίθηκε και για το ήθος του και για την επιμέλειά του. Κατά τον Ν. Βέη από την εποχή που ήταν μαθητής «περιήγε κώμας και πόλεις της Θεσσαλίας και της Μακεδονίας ευαγγελιζόμενος ».
Β. Κληρικός και δάσκαλος:
Καλείται το 1801 (σε ηλικία 21 ετών), μετά το θάνατο του πατέρα του και χειροτονείται διάκονος, αφού πρώτα παντρεύτηκε. Διδάσκει για μικρό διάστημα σε σχολείο στην Τσαρίτσανη, που πιθανολογείται ότι ίδρυσε ο πατέρας του. Το 1805 σε ηλικία 25 ετών χειροτονείται πρεσβύτερος. Ζει την ζωή της Πίστης έντονα και δεν την ξεχωρίζει από την υπεύθυνη εκκλησιαστική και ευαγγελική δραστηριότητα. Με μεγάλη ειλικρίνεια και ιερό πάθος οδηγεί τους νέους στην Εκκλησία και στα μήκη και πλάτη του Ορθοδόξου Γένους της Απέραντης Ρωμιοσύνης…
Ήταν βέβαια άξιος λειτουργός και σπουδαίος ρήτορας του άμβωνα. Θεωρούσε όμως ότι μετά την «απόλυση» δεν αρχίζει μόνο η είσοδος στο έσω κόσμο αλλά και η έξοδος του κληρικού στην κοινωνία. Πίστευε πως μέσω και αυτής της προσφοράς και άσκησης της αγάπης, εγγίζεται η «Βασιλεία του Θεού». Γι’ αυτό ιδρύει σχολές, δημιουργεί βιβλιοθήκες. Με απλοχεριά βοηθάει του αδυνάτους. Στηρίζει το κίνημα της αποτίναξης του Τουρκικού ζυγού.
Γ. Στις μεγάλες πόλεις:
Έτσι το 1806 (26 ετών ), θεωρήθηκε συμμέτοχος της επανάστασης του Παπα-Ευθύμιου Βλαχάβα και… ρίχνεται στις φυλακές των Ιωαννίνων. Απελευθερώθηκε, με πολλά λύτρα, αλλά πάλι συλλαμβάνεται και απελευθερώνεται αυτή τη φορά, με απαγωγή! Καταφεύγει στην Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου στις Σέρρες.
Από εκεί πηγαίνει στην Θεσσαλονίκη το 1806, ως Έξαρχος και επίτροπος του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης Γερασίμου. Ήταν ήδη, σε ηλικία 26 ετών, βαθύς γνώστης και της Θεολογίας και της ελληνικής και λατινικής Γραμματείας! Έμεινε εκεί δύο χρόνια, όπου οι κάτοικοι θεώρησαν την παρουσία τουως ιδιαίτερη εύνοια της θείας Πρόνοιας!
Το 1909 - χρονιά που γεννήθηκε στην Τσαρίτσανη ο γιος του Σοφοκλής - πάει στην Σμύρνη μετά από πρόσκληση του Κωνσταντίνου Κούμα, για να διδάξει στην νεοσύστατη εκεί δημόσια Ελληνική Σχολή, με την ονομασία «Φιλολογικό Γυμνάσιο».
Δημιουργήθηκε μάλιστα σύγκριση με την «Ευαγγελική Σχολή» και η συνέχιση της σχολής έγινε αποδεκτή μετά από παρέμβαση του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε΄. Οι λόγοι του εκεί είναι εποικοδομητικοί, πανηγυρικοί αλλά και προτρεπτικοί. Μυείται στην Φιλική Εταιρεία.
Αναδεικνύεται έτσι σιγά – σιγά σε ρωμαλέο αγωνιστή! Το 1813 (33 ετών) αναλαμβάνει Σχολάρχης, αφού αποχωρεί ο Κούμας, χωρίς ποτέ να εγκαταλείψει το κήρυγμα. Στους μαθητές εφάρμοζε την λεγόμενη εξατομικευμένη παιδαγωγική, ανάλογα με τον χαρακτήρα και την πνευματική υφή του καθενός!
Το υπόδουλο Ορθόδοξο Γένος είναι αυτό που δεν τον αφήνει ανέμελο. Καλείται και ανταποκρίνεται, λοιπόν το 1819 (39 ετών), στην Βασιλεύουσα, αφού τότε διαλύθηκε και η σχολή του. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄, που τον τιμούσε ιδιαίτερα, τον διορίζει Μέγα Οικονόμο των Πατριαρχείων και Καθολικό Ιεροκήρυκα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας! Σ’ αυτό το πνευματικό αμπέλι εργάζεται δύο χρόνια, όπως και στη Μεγάλη του Γένους Σχολή.
Κυνηγιέται από τους Τούρκους και καταφεύγει το 1821 στην Οδησσό. Μα και εκεί ανυψώνει το φρόνημα, ξυπνάει τις συνειδήσεις. Εκεί, στην Οδησσό, μετά το Πάσχα, δέχεται νεκρό τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε΄ και εκφωνεί επιτάφιο λόγο για τον Ιερομάρτυρα στις 19/6/1821. Η φήμη του σαν ιδιαίτερη προσωπικότητα διαδίδεται σε όλη την Ευρώπη.
Το 1822 μετέβη στην Πετρούπολη, συνοδεύοντας τα παιδιά της οικογένειας Μουρούζη. Εκεί συναντήθηκε με τον Ρώσο αυτοκράτορα Αλέξανδρο και έγινε επίσημος εταίρος της εκεί Εκκλησιαστικής Ακαδημίας! Το 1831 ήταν το πένθιμο έτος του, αφού πέθανε από χολέρα στην Βιέννη η μητέρα του, η γυναίκα του και ο αδελφός του Στέφανος…
Δ. Ταξιδεύοντας για την Ελλάδα:
Το 1832 αποφασίζει να επιστρέψει στην πατρίδα. Η αναχώρησή του συνοδεύτηκε με πολλές τιμές από τους Ρώσους αδελφούς. Του έδωσαν το παράσημο της Αγ. Άννας, ισόβια σύνταξη 7000 ρούβλια και αποζημίωση για την βιβλιοθήκη που του κάηκε! Αποφάσισε πρώτα να περάσει από το Βερολίνο, όπου συνάντησε τον βασιλιά της Πρωσίας Γουλιέλμο Γ΄. Αυτός τον τίμησε με το παράσημο του ερυθρού αετού και η ακαδημία της πόλης τον έκανε«αντεπιστέλον» μέλος της.
Κατόπιν πέρασε από την Ρώμη και συναντήθηκε με ευμένεια από τον Πάπα Γρηγόριο ΙΣΤ΄. Το 1834 (54 ετών) φτάνει στην Ελλάδα, μέσω Τεργέστης.
Ε. Στην πατρίδα:
Φτάνει λοιπόν, στο Ναύπλιο, την πρωτεύουσα, αλλά το 1837 εγκαταστάθηκε οριστικά στην Αθήνα. Η μικρή Ελλάδα μετά από τόσους αιματηρούς αγώνες απόκτησε ανεξαρτησία. Ο φλογερός κήρυκας της Ρωμιοσύνης, ξακουστός σ’ όλη την Ευρώπη, έχει ήδη αφήσει την Ρωσία και τους εκεί πνευματικούς δεσμούς.
Οι μεγάλες του γνωριμίες και το μεγάλο και πολύμορφο θεολογικό, εκκλησιολογικό και επιστημονικό του έργο διατίθενται για την οργάνωση του μικρού έθνους – κράτους. Με το δημοσιογραφικό του όργανο την «Ευαγγελική σάλπιγγα» αντιπαρατέθηκε στον Αρχιμ. Θεόκλητο Φαρμακίδη που είχε την εφημερίδα «Αθηνά». Την ημέρα που έγινε η ανακήρυξη του αυτοκέφαλου (Φ.Ε.Κ. 23/1 Αυγούστου 1833), την ονόμασε «αρχέκακον και αποφράδα».
Αγωνίζεται, λοιπόν, ενάντια στα απόλυτα ορθολογιστικά, ντόπια και αλλοδαπά, ρεύματα της εποχής και φανερώνει τις ύπουλες ξένες προπαγάνδες: μισιονάριοι, προτεστάντες, διαφωτιστές της Δύσης, Κοραϊκιστές και Καϊριστές. Η γραμμή τους ήταν σε πολλά κατά βάθος καλόπιστη και έντιμη, αλλά σε πολλά σφαλερή και λίγη…
ΣΤ. Η άποψή του:
Ο π. Κωνσταντίνος Οικονόμος αντιτίθεται στον Θ. Φαρμακίδη, γέννημα του ουμανισμού κατά τον Κωστή Μπαστιά, που ήθελε, μέσω του γνωστού πολυετούς σχίσματος, τον πλήρη χωρισμό της Ελλαδικής εκκλησίας από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και την ένωσή της με την… Πολιτεία!!!
Ο π. Κωνσταντίνος αγωνίστηκε μέχρι τέλους, αντίθετα από το Θ. Φαρμακίδη που ενδιαφερόταν περισσότερο για την θέση του στο νεοσύστατο Πανεπιστήμιο και την αρχιγραμματεία στην Ι. Σύνοδο, αφού δεν είχε το σθένος ούτε του αντιπάλου του, ούτε των ινδαλμάτων του, Κοραή και Καΐρη.
Είχε σαφή άποψη πως τώρα ο κίνδυνος δεν προέρχεται από την Ανατολή, αλλά από την πλήρη παράδοση στην Δύση και τον πολιτισμό της. Ο π. Κωνσταντίνος κατενόησε άμεσα τις συνέπειες του Αυτοκεφάλου, γιατί είχε γευθεί την οικουμενικότητα της Ορθοδοξίας και του Γένους.
Σε όσους πίστευαν στο αυτοκέφαλο, τους έγραψε, ότι έσπευσαν «αποσπάσαι τους Έλληνας από της μητρός αυτών Εκκλησίας, εβάδισαν δρόμον αντεθνικόν και (κατά την Ορθοδοξίαν των Ελλήνων) αντίθρησκον». Αυτά τα γράφει γιατί είναι ο φορέας της παραδοσιακής γραμμής στην Εκκλησία και κατανοεί την ενότητα και συνεργασία όλου του ελληνισμού!!! Τελικά αυτή η ιδεολογία που εκφράζεται από τον Οικονόμο, τους Φαναριώτες, τον απλό λαό και φυσικά το Πατριαρχείο έγινε τελικά αποδεκτή το 1844 από τον Ι. Κωλλέτη στη Βουλή…
Σήμερα, που έχουμε γίνει «Δύση» σε μεγάλο βαθμό, γνωρίζουμε τι θα είχαμε απογίνει αν είχαμε αποσχισθεί πιο πολύ από το Πατριαρχείο ως Ελλαδική Εκκλησία και είχαμε παραδοθεί πλήρως στον απόλυτο ορθολογισμό. Είχε ο φωτισμένος αυτός κληρικός την διορατικότητα να βλέπει τους καινούργιους κινδύνους και να αφήνει τους παλιούς. Τι θα έλεγε άραγε την σημερινή εποχή;
Τώρα που η Ορθοδοξία μας και η Ορθοπραξία μας είναι βουτηγμένες σ’ ένα παράξενο μίγμα «δυτικού» ορθολογισμού και «ανατολικού» μυστικισμού και οι ενορίες – όχι βέβαια μόνο η «άθεη» κοινωνία - υποφέρουν από πνευματικότητα και αγάπη;
Ζ. Τα τέλη της ζωής του:
Η πολιτική, η κοινωνική αλλά και η πνευματική κατάσταση στην μικρή Ελλάδα ήταν ζοφερή. Η βαυαρική διάβρωση της Ορθοδοξίας και της Ρωμιοσύνης γινόταν όλο και πιο εμφανής. Γι’ αυτό συνεχίζει τον αγώνα μέχρι να παραδώσει το πνεύμα του… Πρόλαβε να δει όμως τις πολιτικές αλλαγές μετά το κίνημα του Μακρυγιάννη. Πρόλαβε να δει την λύση του σχίσματος με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, έστω με την συμβιβαστική λύση που δόθηκε, με τον Συνοδικό Τόμο του 1850. Τα βασικά σημεία της λύσης ήταν:
α). Αναγνωρίστηκε η Διαρκής Ιερά Σύνοδος ως υπέρτατη εκκλησιαστική αρχή, όπου οι αρχιερείς θα καλούνται διαδοχικά κατά τα πρεσβεία της αρχιεροσύνης τους,
β). Πρόεδρος της Συνόδου ορίστηκε ο Αθηνών και η διοίκηση θα ασκείται με τους ιερούς κανόνες και χωρίς κοσμικές παρεμβάσεις,
γ). Το Άγιο Μύρο θα παραλαμβάνεται από το Πατριαρχείο.
Ο ακούραστος και χαλκέντερος Κληρικός, Θεολόγος, Ρήτορας και Πατριώτης του Γένους έφτασε στο τέλος της επίγειας ζωής του. Αυτό έγινε στις 8 Μαρτίου του 1857 (77 ετών), ύστερα από σύντομη ασθένεια. Ο θάνατός του έφερε συντριβή σε «φίλους και εχθρούς»! Η κηδεία του έγινε πάνδημη, με μεγαλοπρέπεια στον ιερό ναό της Αγίας Ειρήνης, ενώ του αποδόθηκαν τιμές αντιστράτηγου. Ενταφιάστηκε στον περίβολο της Ι. Μ. Ασωμάτων –Πετράκη…
Η. Αποσπάσματα από κείμενά του:
α). Λόγος εις τον Γρηγόριον τον Ε΄: «…Αλλά τι λέγω; Πως, κυριευόμενος υπό του πάθους, δεν βλέπω την λάμψιν, ήτις περικυκλώνει τον ένδοξον τούτον νεκρόν; Όχι, Σεβασμιώτατε Πατριάρχα, δεν απέβαλες, αλλ’ εμεγάλυνας, αλλ’ επλάτυνας, αλλά διαιώνισας μάλιστα την δόξαν σου. Αν και δεν στολίζεις πλέον τον θρόνον τον Οικουμενικόν, αλλά παρίστασαι μετά παρρησίας εις τον Θρόνον της Μεγαλωσύνης του Υψίστου. Αν και δεν άρχεις πνευματικώς την Μεγάλην του Χριστού Εκκλησίαν, αλλά διαπρέπεις μακαριστώς εις την Ουράνιον Εκκλησίαν των Πρωτοτόκων.
Αν και δεν σε περιστέφει πλέον η Αγιωτάτη σου Σύνοδος, αλλά περιστοιχούσι το λείψανό σου ως στελέχη φοινίκων, σεβάσμιοι Ποιμένες και Ιερείς εκ μέρους της Αγιωτάτης Συνόδου της Ρωσικής Εκκλησίας.
Αν και δεν ενταφιάζεσαι εις την ένδοξον μεν, αλλά στενάζουσαν ήδη γην της Ελλάδος, αλλ’ ενταφιάζεσαι ενδόξως εις γην ελευθέραν, και τιμάσαι λαμπρώς υπό τε των παρόντων ομογενών σου, και υπό των γενναίων και θεοσεβών Ρώσων, των οποίων η της Πίστεως ευσέβεια, συμφωνούσα προς των νικηφόρων αυτών όπλων την ισχύν, ηξεύρει να τιμά και να υπερασπίζεται δημοσίως τα θεία και ανθρώπινα δικαιώματα…».
β). Η αληθής παιδεία: «…Ουδεμίαν, ώ φίλοι, ωφέλειαν δεν είναι καλή να προξενήσει εις τον άνθρωπον η παιδεία χωρίς την φρόνησιν και των ηθών την χρηστότητα. Όσον τις είναι πολυμαθέστερος, τόσον κινδυνεύει να καταποντισθεί εις το πέλαγος της πολυμάθείας του, στερημένης του πηδαλίου της αρετής.
Ο μόνος καρπός της παιδείας είναι η των ηθών ημερότης και αληθής φιλανθρωπία, χωρίς την οποίαν όστις καυχάται ότι είναι λόγιος και πεπαιδευμένος ψεύδεται, και δια τούτο μάλιστα γίνεται αξιοκατακριτώτερος.
Ο αληθής πεπαιδευμένος γνωρίζεται από την φρόνημον διοίκησιν και οικονομίαν των περιστάσεών του, και την δυνατήν προσοχήν του, μήτε αυτός να απατηθεί, μήτε τους άλλους ποτέ του να απατήσει. Ο αληθής πεπαιδευμένος καταπατεί τας ατίμους ηδονάς, δεν νικάται ούτε από τας ευτυχίας, ούτε από τας δυστυχίας, αλλά ταύτας μεν υποφέρει γενναίως, εκείνας δε μετριοφρόνως οικονομεί, και δι’ όλης του της ζωής αγωνίζεται να διορθώνει όσον δύναται τα ελαττώματά του… »
γ). Λόγος εις την νεολαίαν της Σμύρνης: «Οποιονδήποτε επάγγελμα και αν μέλλετε, φίλοι νέοι, να επαγγελθείτε, ή μέγα ή μικρόν, χωρίς την χαράν, την ταπείνωσιν, την αγάπην, την ειλικρίνειαν, την αγνότητα είναι αδύνατον να διαδράμητε το στάδιον εντίμως και ευτυχώς. Όλων δε τούτων των αρετών, πάλιν το επαναλαμβάνω, θεμέλιον έχετε την προς τον Θεόν ευσέβειαν…
Χωρίς του Θεού την προστασίαν, μ’ όλα τα προτερήματά σας, είσθαι όμοιοι με άθλια ορφανά παιδία αφειμένα εις έρημον τόπον, χωρίς οδηγόν να τα κατευθύνει, χωρίς τροφόν να τα διατρέφει, χωρίς προστάτην να τα διαφυλάττει από τους φοβερούς κινδύνους, που επικρέμανται εις τας κεφαλάς αυτών…Αυτός δε ο πατήρ των οικτιρμών είθε να επιβλέπει εις υμάς με βλέμμα πατρικόν και ευμενές. Να φωτίζει υμάς εις τας σπουδάς, οδηγών και διδασκάλους και μαθητάς, εις την αληθινήν σοφίαν».
δ). Η της Πατρίδος αγάπη: «…Λέγω πρώτον, ότι χρεωστείς, χριστιανέ, καθώς χριστιανός, να αγαπάς και να ευεργετείς την Πατρίδα. Σε προστάζει ο θείος νόμος: «αγαπήσεις τον πλησίον σου ως σεαυτόν». Πλησίον σου είναι βέβαια πας άνθρωπος, αλλά ποίος δύναται να είναι πλησιέστερος παρά τους συγγενείς και ομοπίστους και συμπολίτας σου; Ούτοι είναι αδελφοί σου, οίτινες συγκατοικούσι μετά σού εις μίαν και την αυτήν χώραν, ωσάν εις μίαν και την αυτήν οικίαν.
Ούτοι έχουσι τον αυτόν και συ πατέρα, τον Θεόν, την αυτήν και συ μητέρα, την Εκκλησίαν, το αυτό γενέθλιο έδαφος, και τας αυτάς τροφάς, τους αυτούς νόμους, τους αυτούς άρχοντας και ποιμένας και διδασκάλους, τας αυτάς προς σε κοινάς και πανηγύρεις και απολαύσεις και λύπας και χαράς. …. Τόσον ιερόν και θείον δώρον είναι η Πατρίς, ώστε εν των μεγίστων σημείων της κατά των ανθρώπων δικαίας οργής του Θεού γίνεται πολλάκις η στέρησις της Πατρίδος…».
Θ. Συγγράμματα:
Ήταν από τους διαπρεπέστερους και πολυγραφέστερους έλληνες συγγραφείς! Τα έργα του εκδόθηκαν από το γιο του Σοφοκλή Οικονόμο με τον τίτλο «Τα σωζόμενα συγγράμματα Κωνσταντίνου Οικονόμου» (τόμοι 3, Αθήνα 1862, 1864, 1866) και «Τα σωζόμενα φιλολογικά συγγράμματα Κωνσταντίνου Οικονόμου» (Α΄, Αθήνα 1871).
α). Στα Εκκλησιαστικά, περιλαμβάνονται κείμενα αναφερόμενα στην Εκκλησία της Ελλάδος, ερμηνευτικά, πρακτικά και εκκλησιαστικής ιστορίας. Σύνολο 22 έργα. Ανάμεσά τους διακρίνονται τα:
1). «Επιστασίαι τινές εις την σταύρωσιν και τα πάθη την ανάστασιν του Σωτήρος» - Ευαγγελική Σάλπιγξ 1838.
2). «Κατήχησις ή Ορθόδοξος διδασκαλία της χριστιανικής πίστεως» - Σμύρνη 1813 και Βιέννη 1820.
3). «Υμνωδών ανέκδοτα. Εκ των απογράφων της βιβλιοθήκης του Μ. Σπηλαίου» - Αθήνα 1840.
4). «Περί των τριών ιερατικών της Εκκλησίας βαθμών επιστολιμαία διατριβή, εν ή και περί της γνησιότητος των αποστολικών κανόνων» - Ναύπλιον 1835, κλπ.
β). Στα Φιλολογικά, περιλαμβάνονται πολλά έργα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τα:
1). «Τέχνης ρητορικής βιβλία τρία» - Σμύρνη 1813.
2). «Γραμματικών ή εγκυκλίων παιδευμάτων βιβλία τέσσερα» - Βιέννη 1817.
3). «Δοκίμιον περί της πληρεστάτης συγγενείας της σλαβωνορωσικής γλώσσης προς την ελληνικήν», τόμοι 3 - Πετρούπολη 1828, κλπ.
γ). Στους λόγους, περικλείεται το βάθος της πλούσιας θεολογίας και φιλοσοφίας του. Τους εκφώνησε στις πόλεις Τσαρίτσανη, Θεσσαλονίκη, Σμύρνη, Κωνσταντινούπολη, Οδησσό, Ναύπλιο και Αθήνα! Σώζονται αρκετοί.
δ). Απολεσθέντα. Μεγάλο μέρος του συγγραφικού έργου του χάθηκε στην Σμύρνη τον Δεκέμβριο του 1818 λόγω πυρκαγιάς και στην Οδησσό…
Βιβλιογραφία:
1). ΜΟΡΦΕΣ ΤΟΥ ΓΕΝΟΥΣ, ΔΗΜΗΤΡΗ ΦΕΡΟΥΣΗ, εκδ. ΑΣΤΗΡ, ΑΘΗΝΑ 1999.
2). ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, ΚΩΝ/ΝΟΥ Β. ΣΚΟΥΤΕΡΗ, ΑΘΗΝΑ 1971.
3). Οικονόμος Κωνσταντίνος ο εξ Οικονόμων, Ν. Τζιράκη, ΘΗΕ, 9, στ. 682-685).
4). Περιοδικό ΣΥΝΑΞΗ, τ. 8-ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ 1983, ΣΕΛ. 81-83.
5). ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΓΕΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ, Αρχ. Ανδρέα Νανάκη, εκδ. ΤΕΡΤΙΟΣ, ΚΑΤΕΡΙΝΗ 1993.
6). Πρωτ. ΓΕΩΡΓΙΟΥ Δ. ΜΕΤΑΛΛΗΝΟΥ, ελλαδικού Αυτοκεφάλου παραλειπόμενα, ΣΕΛ. 103-134.
7). Κωνστ. Οικονόμου, Τα σωζόμενα εκκλησιαστικά συγγράμματα, Αθήναι ΙΙΙ,1862-1866 (βλ. ΕΚΚΛΗΣ. ΙΣΤ. ΑΘ. ΑΝ. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ, βιβλιογραφία).
Επιμέλεια - Παρουσίαση: Π. Μ.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου