Κλιματική αλλαγή και ουσιώδεις λύσεις

του Δημήτρη Μπούσμπουρα* από το Άρδην τ. 110

Το κείμενο που ακολουθεί παρουσιάζει συνοπτικά ορισμένες πτυχές του ζητήματος της κλιματικής αλλαγής που διαφεύγουν της προσοχής μας, την χρήση/εκμετάλλευση που γίνεται από διάφορες ομάδες συμφερόντων και μερικές βασικές προτεραιότητες δράσης σε διεθνές και εθνικό επίπεδο.
1. Το κλίμα άλλαζε πάντα στον πλανήτη. Σε ιστορικούς χρόνους έχουν διαπιστωθεί συνεχείς αλλαγές στην θερμοκρασία αλλά και την στάθμη της θάλασσας. Οι αλλαγές οφείλονται σε συνδυασμούς φυσικών διεργασιών όπως η τροχιά της γης (1), η ηλιακή δραστηριότητα (2), η ηφαιστειακή δραστηριότητα και άλλες ανεξάρτητες από τον άνθρωπο εξελίξεις. Οι αλλαγές αυτές, που στον συνδυασμό τους δεν εμφανίζουν κυκλική περιοδικότητα, οδήγησαν την εξέλιξη της ζωής στην γη και την εξέλιξη του ίδιου του ανθρώπου (3).
Βρισκόμαστε στην 4η μεσοπαγετώδη περίοδο εδώ και 11,5 χιλιάδες χρόνια, ενώ είναι γνωστές οι διακυμάνσεις της θερμοκρασίας με σχετικά σύντομες
παγετωνικές και θερμές περιόδους στα τελευταία 2.000 χρόνια. Οι αλλαγές αυτές είχαν δραματικές συνέπειες σε πολλούς λαούς και επηρέασαν τον πολιτισμό (4). Είναι βέβαιο ότι θα υπάρξουν σημαντικές αλλαγές και στους επόμενους αιώνες. Είναι βέβαιο ότι η θερμοκρασία και η στάθμη της θάλασσας θα αλλάξουν ανεξάρτητα από την δράση των ανθρώπων. Θα πρέπει να παραδεχτούμε ότι οι δυνάμεις της φύσης είναι πολύ μεγαλύτερες από τις δυνατότητές μας και ότι πίσω μας, στο βάθος του χρόνου, θα μείνουν μόνο ερειπιώνες.

2. Η συζήτηση για την κλιματική αλλαγή παραβλέπει αυτά τα στοιχεία και δεν λαμβάνεται υπόψη η συνεχής αλλαγή, η οποία δεν είναι βέβαια ορατή στην διάρκεια μιας γενιάς. Διαμορφώνεται ένας φιλοσοφικός (5), θρησκευτικός (6) και ψευδοεπιστημονικός (7) μύθος για την ύπαρξη μόνιμης σταθερότητας και ισορροπίας στην γη. Προβάλλεται ότι μόνο η ανθρώπινη παρέμβαση φέρνει αλλαγές. Δημιουργείται έτσι μια ψευδής χειραγωγούμενη συνείδηση και μια πίστη στην «παντοδύναμη» τεχνική η οποία μπορεί να επανορθώσει.
Το κυρίαρχο σχήμα, στην πλειοψηφία των αναφορών για το ζήτημα, σε επιφανειακά εντυπωσιοθηριακά δημοσιογραφικά άρθρα, σε επιστημονικές ή τεχνολογικές δημοσιεύσεις και σε πολιτικές προτάσεις, είναι: τρόμος για την κλιματική αλλαγή από τη μία πλευρά και λύση με μεγάλες ανεμογεννήτριες στα βουνά, μεγάλα φράγματα στα ποτάμια ή πυρηνική ενέργεια από την άλλη πλευρά.
Παράλληλα, όλα τα υπόλοιπα σοβαρά περιβαλλοντικά ζητήματα (ραδιενεργά κατάλοιπα, εξαφάνιση ειδών, μείωση των φυσικών περιοχών κ.λπ.), παραβλέπονται και πολλοί αισθάνονται ότι κάνουν το χρέος τους για το περιβάλλον, σβήνοντας για μια ώρα τα φώτα, το καθιερωμένο βράδυ της «ώρας της γης».

3. Η άρνηση της παραδοχής της κλιματικής αλλαγής λόγω της δραστηριότητας του ανθρώπου είναι εθελοτυφλία. Οι ανθρωπογενείς αλλαγές, με την αύξηση της παραγωγής διοξείδιου του άνθρακα και άλλων αερίων (8), φαίνεται να οδηγεί σε επιτάχυνση της θέρμανσης του πλανήτη, με το φαινόμενο του θερμοκηπίου. Η αύξηση της θερμοκρασίας από το τέλος του 19ου αιώνα αποδίδεται κατά μεγάλο ποσοστό στην ανθρωπογενή αύξηση της συγκέντρωσης των αερίων του θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα. Ανεξάρτητα από την αλληλεπίδραση ή συνέργεια του φαινομένου του θερμοκηπίου, με άλλους φυσικούς παράγοντες, είναι σαφές ότι υπάρχει ανάγκη να αναληφθεί, από την ανθρωπότητα, δράση για τον περιορισμό των αλλαγών που προκαλεί.



4. Η ανησυχία που δημιουργείται οδηγεί σε μεγάλη υποκρισία και δημαγωγία την οποία εκμεταλλεύονται μηχανισμοί και εταιρείες για να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένα συμφέροντα με αποκλειστικό σκοπό να διασφαλίσουν κέρδη, αδιαφορώντας για την ουσία του ζητήματος (9). Διαμορφώνονται διεθνώς (10) συνθήκες που οδηγούν σε:
> Ήπια στάση απέναντι στην χρήση της πυρηνικής ενέργειας που απειλεί σοβαρά την ζωή, τόσο στην φάση λειτουργίας των πυρηνικών εργοστασίων όσο και για χιλιετίες στην συνέχεια με τα απόβλητα.
> Κατασκευή μεγάλων φραγμάτων για την παραγωγή Υ/Η ενέργειας με καταστροφή των ποτάμιων οικοσυστημάτων.
> Κατασκευή μεγάλων αιολικών σταθμών σε απρόσιτες μέχρι σήμερα φυσικές περιοχές που βιομηχανοποιούν την φύση και απειλούν σοβαρά ορισμένα είδη, όπως αρπακτικά πουλιά (11), χωρίς να διασφαλίζουν απεξάρτηση από άλλες πηγές, καθώς δεν είναι σταθερό σύστημα παραγωγής.
> Εμπόριο ρύπων και ανάπτυξη ενός χρηματοπιστωτικού τομέα που κερδοσκοπεί.
> Μεγάλα κονδύλια για έρευνα που εστιάζουν μόνο στο πρόβλημα και όχι σε συνολικές λύσεις. Είναι γνωστό ότι στις προτάσεις για περιβαλλοντικά ερευνητικά προγράμματα πρέπει να περιλαμβάνει κανείς και το ζήτημα τις κλιματικής αλλαγής για να προκριθεί. Θυμίζει την αντίστοιχη ενασχόληση με την ερημοποίηση την δεκαετία του 90, όταν μας πληροφορούσαν σχεδόν καθημερινά ότι ένα νησί σαν την Νάξο χάνεται ετησίως!
5. Οι λύσεις που προτείνονται δεν αμφισβητούν την ένταση της ανθρώπινης κατανάλωσης και δεν αμφισβητούν το κυρίαρχο δόγμα της ανάπτυξης/μεγέθυνσης της οικονομίας. Προτείνονται λύσεις χωρίς να αλλάξει το κυρίαρχο πρότυπο κατανάλωσης και το επίπεδο κατανάλωσης ενέργειας, που έχει εγκαθιδρυθεί στις ΗΠΑ και αποικίζει όλο τον πλανήτη. Η υποκρισία περισσεύει και συγκαλύπτει το αναπόδραστο: αν όλοι φτάσουν στην κατανάλωση του μέσου βορειοαμερικανού, ο πλανήτης θα υποβαθμιστεί δραματικά και θα πρέπει να αξιοποιηθεί κάθε σπιθαμή γης για την ενέργεια και την τροφή.

6. Η ανθρωπότητα πρέπει να μειώσει την πίεση που ασκεί στις πηγές του πλανήτη. Για να γίνει αυτό πρέπει:
> Να μειωθεί ο συνολικός ανθρώπινος πληθυσμός (12).
> Να μειωθεί η συνολική κατανάλωσης ενέργειας.
> Να μειωθούν οι μεταφορές προϊόντων σε μεγάλες αποστάσεις (13).
> Να μειωθεί το ποσοστό των ανθρώπων που κατοικεί στις ενεργοβόρες μητροπόλεις.
> Να σταματήσει η επέκταση του οδικού δικτύου.
> Να μειωθεί η κατανάλωση κρέατος (14).
> Να αναπτυχθούν ήπιες μορφές ενέργειας που δεν θα επεκτείνονται εις βάρος της φύσης και της βιοποικιλότητας.
7. Τίποτα δεν μπορεί να επιτευχθεί με αυταρχικά, από τα πάνω, μέτρα. Οποιαδήποτε τέτοια κίνηση θα φέρει μεσοπρόθεσμα αντίδραση και το τελικό αποτέλεσμα θα είναι αρνητικό (15).
8. Για να πετύχουν αυτά πρέπει να αλλάξει η συνείδηση και οι αξίες των ανθρώπων και η πολιτική.
9. Ο σεβασμός σε άλλες μορφές ζωής είναι μια βασική προϋπόθεση. Η διατήρηση σε φυσική κατάσταση, χωρίς την ανθρώπινη κυριαρχία, μεγάλων περιοχών είναι απαραίτητη (16).
10. Είναι σαφές ότι δεν μπορούν να εφαρμοστούν μέτρα από συγκεκριμένες μόνο χώρες και δεν θα υπάρξει βελτίωση αν δεν αλλάξει η κατάσταση παγκοσμίως. Ταυτοχρόνως, είναι αδύνατον μια αλλαγή να συντελεστεί στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης, η οποία καθοδηγείται από το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και τις μεγάλες εταιρείες που επιδιώκουν την μεγέθυνση. Η λύση βρίσκεται στον αντίποδα. Στην αυτονομία των κρατών και την αυτονομία των κοινοτήτων. Η διατήρηση των πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων, σε έναν κόσμο ισχύος και επιβολής, είναι βασικό πρόταγμα για την διατήρηση και την άνθιση της ανθρώπινης ποικιλότητας.

11. Για την Ελλάδα στο πλαίσιο αυτό οι προτεραιότητες πρέπει να είναι στην κατεύθυνση:
> Αυτόνομης πορείας της χώρας, χωρίς εξαρτήσεις που οδηγούν σε πίεση εντατικής εκμετάλλευσης των πόρων.
> Αυτοδύναμης οικονομίας με ισορροπία των παραγωγικών τομέων.
> Αποανάπτυξης του τουρισμού, που υποβαθμίζει τις ακτές με την δόμηση, και διαμόρφωσης άλλου προτύπου για τον τουρισμό στον χώρο και τον χρόνο.
> Αποκέντρωσης και αλλαγής πρωτεύουσας ώστε να αποδυναμωθεί ο παρασιτικός τομέας των υπηρεσιών και μεταφορών.
> Καθορισμού ζωνών χωρίς δρόμους σε όλες τις περιφέρειες της χώρας.
> Απαγόρευσης των μεγάλων αιολικών στις σημαντικές περιοχές για την φύση, το τοπίο και τον πολιτισμό.
> Απαγόρευσης χρήσης αερίου για την μαζική παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας (17) και απαγόρευση χρήσης σχιστολιθικού αερίου (18).
> Χρησιμοποίησης με φειδώ του λιγνίτη και του πετρελαίου στο πλαίσιο της ενεργειακής αυτονομίας της χώρας και σε μια πορεία σταδιακής απεξάρτησης από τους υδρογονάνθρακες και τα ορυκτά καύσιμα (19).
> Εξοικονόμησης ενέργειας όπου είναι δυνατόν με αλλαγές και στον τομέα των κατασκευών με στόχο την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης των κτηρίων.
> Ανάπτυξης ελληνικών τεχνολογιών και μονάδων παραγωγής ήπιων μορφών ενέργειας από όλες τις πηγές (άνεμο, ήλιο (20), κυματισμό) προσαρμοσμένων στο ελληνικό περιβάλλον και τοπίο.
> Επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης υλικών (21).
12. Όσοι συμφωνούν με τα παραπάνω οφείλουν να κάνουν πράξη στην καθημερινότητά τους μια πιο ήπια χρήση των φυσικών πόρων και να συμμετάσχουν στην προσπάθεια για να υλοποιηθούν οι αναγκαίες αλλαγές.

Παραπομπές

1. Η εκκεντρότητα της τροχιάς της γης και η κλίση του άξονα περιστροφής της γης (μετάπτωση των ισημεριών), η περιστροφή δηλαδή του γήινου άξονα που συμπληρώνει μια περιφορά ανά 25.772 χρόνια.

2. Εκτός από μεταβολές με περιοδικότητες 11, 22 και 75 ετών της ηλιακής δραστηριότητας που επηρεάζουν το κλίμα της γης υπάρχουν ενδείξεις και για ασύμμετρες μεταβολές.

3. Για την εξέλιξη του ίδιου του ανθρώπου ήταν καθοριστικές οι αλλαγές στο κλίμα που είχαν σαν αποτέλεσμα και αλλαγές στην βλάστηση και την δομή του τοπίου. Ο Homo sapiens εξελίχθηκε και επεκτάθηκε μέσα από μια σειρά παγετωνικών και μεσοπαγετωνικών περιόδων.

4. Είναι γνωστές π.χ. η περίοδος μεσαιωνικής θέρμανσης (950-1250 μ.Χ.) και η μικρή παγετώδης περίοδος (1.550-1850 μ.Χ.) που συνέβαλαν στις μετακινήσεις πληθυσμών, στην ανάπτυξη ή διαφοροποίηση καλλιεργειών κλπ.

5. Βασιζόμενος περισσότερο στον Πλάτωνα ο οποίος εισήγαγε τα πρότυπα-ιδέες που υπάρχουν εξ αρχής και των οποίων ατελή αντίγραφα είναι τα αισθητά, κάτι που οδήγησε σε μια αντίληψη για το αμετάβλητο του κόσμου και έφτασε έως μια ταξινόμηση των όντων στην συνέχεια, από τους πρώτους βιολόγους και φυσιοδίφες, ως αμετάβλητων. Για τον λόγο αυτό είχε χαρακτηριστεί ως ο «μεγάλος αντιήρωας της εξέλιξης» από τον εξελικτικό βιολόγο Έρνστ Μάιρ, ο οποίος ανήγαγε στον Πλάτωνα την τυπολογική σκέψη (Gotfrey-Smith P.G., Η φιλοσοφία της βιολογίας, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016). Από την αρχή όμως της φιλοσοφικής σκέψης υπήρχαν διαφορετικές αντιλήψεις που θεωρούσαν βασικό στοιχείο του κόσμου την συνεχή μεταβολή, όπως η σκέψη του Ηράκλειτου που έβλεπε την αρμονία στον Κόσμο μέσα όμως από την πάλη αντιμαχόμενων στοιχείων (Αξελός Κ., Ο Ηράκλειτος και η φιλοσοφία, Εκδ Εξάντας, 1974) .

6. Αν και πολλοί Πατέρες της Εκκλησίας, με πρώτους τον Μέγα Βασίλειο στις ομιλίες «Εις την Εξαήμερο» και τον Γρηγόριο Νύσσης στο έργο του «Απολογητικός περί της Εξαημέρου» υποστηρίζουν μια οπτική εξέλιξης στο σύμπαν και στην ζωή σε έναν άρρηκτο συνδυασμό με την δημιουργία, χωρίς βέβαια να αναφέρουν τον όρο «εξέλιξη».

7. Η συνεχής αναφορά στην οικολογική ισορροπία υποβάλει την αντίληψη ότι υπάρχει μια μόνιμη σταθερότητα. Στην πράξη όμως μπορούμε να αντιληφθούμε σταθερότητα στην διάρκεια λίγων γενεών ενώ στο βάθος χρόνου οι αλλαγές στο κλίμα και άλλους παράγοντες δημιουργούν νέες ισορροπίες. Προσπάθησα να το δείξω αυτό σε άρθρο στο περιοδικό Άρδην (Μπούσμπουρας Δ., «Οικολογική ισορροπία», Άρδην, τεύχος 95, 2014).

8. Όπως π.χ. το μεθάνιο το οποίο συμβάλει 23 φορές περισσότερο από το διοξείδιο του άνθρακα στo φαινόμενο θερμοκηπίου. Μεγάλες ποσότητες μεθανίου διαρρέουν στην ατμόσφαιρα μεταξύ άλλων και κατά την παραγωγή σχιστολιθικού αερίου.

9. Πολλές φορές τμήματα εταιρειών που δραστηριοποιούνται και στην παραγωγή ενέργειας από πετρέλαιο, όπως π.χ. η Shell.

10. Στην Ελλάδα επίσης στην κυβέρνηση Γ.Α. Παπανδρέου το Υπουργείο Περιβάλλοντος ονομάστηκε Υπουργείο Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (ΥΠΕΚΑ) και η υπουργός Τίνα Μπιρμπίλη δημιούργησε διαδικασίες «fast track» για την γρήγορη προώθηση των Βιομηχανικών Αιολικών Σταθμών Παραγωγής Ενέργειας, δίνοντας την δυνατότητα να τοποθετούνται και σε περιοχές NATURA. Στην συνέχεια, απαλείφοντας τις μεγαλοστομίες, το Υπουργείο διατήρησε την Ενέργεια ως βασική του αρμοδιότητα δημιουργώντας το ΥΠΕΝ, μια τάση που εμφανίζεται και σε άλλες χώρες.

11. Για το ζήτημα υπάρχουν πολλές αναφορές από ορνιθολόγους και ασχολούμενους με νυχτερίδες. Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στην Ελλάδα υπάρχει εκτίμηση ότι λόγω των αιολικών σε περιοχές της Θράκης απειλείται με εξαφάνιση ο μαυρόγυπας (Vasilakis D., Whitfield D., Kati V., «A balanced solution to the cumulative threat of industrialized wind farm development on cinereous vultures (Aegypius monachus) in south-eastern Europe». 23 Φεβρουαρίου 2017, PLoS ONE). Πολλές αναφορές υπάρχουν στην σελίδα της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας: http://www.ornithologiki.gr/page_in.php?tID=2885&sID=228

12. Αυτό το οφθαλμοφανές σήμερα αποκρύπτεται ή αντιμετωπίζεται με έντονη πολεμική από πολλούς μαρξιστές λόγω της κριτικής που άσκησε ο Μαρξ στον Μάλθους, ο οποίος πρώτος διέγνωσε το πρόβλημα της σπανιότητας των πόρων σε συνδυασμό με τον υπερπληθυσμό, προτείνοντας όμως απάνθρωπες λύσεις. Ο Μάλθους επηρέασε καθοριστικά και τον Δαρβίνο στην ανάπτυξη της θεωρίας της φυσικής επιλογής και οικονομολόγους όπως ο Κέυνς. Το πρόβλημα είναι έντονο και γι’ αυτό η αντίδραση στην σκέψη και μόνο μπορεί να χαρακτηριστεί μυωπική. Καθώς ο πληθυσμός στον πλανήτη αυξήθηκε ραγδαία τον 20ο αιώνα από 1,5 σε 6 δισεκατομμύρια και σήμερα έφτασε τα 7,45 δισεκατομμύρια, το ζήτημα πρέπει να αντιμετωπιστεί χωρίς προκαταλήψεις. Μια ψύχραιμη ανάλυση του θέματος κάνουν πολλοί διανοούμενοι της αποανάπτυξης και προτείνουν τον εκούσιο περιορισμό της τεκνοποίησης, ως μια συλλογική πράξη ενάντια στην «μηχανή της μεγέθυνσης» (Αλίζα Τ., Ντεμάρια Φ. & Καλλής Γ., Το λεξικό της Αποανάπτυξης, Εκδόσεις των Συναδέλφων, 2014).

13. Οι μεταφορές είναι ενεργοβόρες. Το παγκόσμιο εμπόριο αναπτύσσεται συνεχώς χωρίς να υπάρχει πρόνοια για τις επιπτώσεις από την κατανάλωση ενέργειας.
14. Μια απλή ματιά στην τροφική πυραμίδα βιομάζας δείχνει ότι η βιομάζα των φυτοφάγων ζώων είναι περίπου το 10% της μάζας της τροφής τους. Με 1.000 τόνους δημητριακών παράγονται 100 τόνοι κρέατος.

15. Η πολιτική π.χ. του ενός παιδιού στην Κίνα εγκαταλείφτηκε όταν έγινε κατανοητό ότι οδηγούσε σε εκτρώσεις και δυσαναλογία των φύλων, καθώς οι οικογένειες προτιμούσαν τα αγόρια, και σε γήρανση τους πληθυσμού. Παρόμοια, η στέρηση, παντού όπου επιβλήθηκε, οδήγησε σε πολιτικές αλλαγές και σε άκριτη εφαρμογή των καταναλωτικών προτύπων άλλων κοινωνιών.
16. Ένα βασικό μέτρο προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η κήρυξη περιοχών χωρίς δρόμους («roadless areas»). Πρόκειται για ένα διεθνές ρεύμα για την διασφάλιση των τελευταίων περιοχών του πλανήτη χωρίς ισχυρή ανθρώπινη επίδραση. Νόμοι προς αυτή την κατεύθυνση έχουν εφαρμοστεί σε ορισμένες χώρες. Στην Ελλάδα ήδη από την δεκαετία του 1990 είχε εκτιμηθεί ότι το δίκτυο των δασικών δρόμων είναι πάνω από το οριζόμενο ως μέγιστη πυκνότητα για την εκμετάλλευση της ξυλείας, λαμβάνοντας υπόψη την οικονομική σχέση κόστους/οφέλους. Σήμερα, δρόμοι ανοίγονται κυρίως για τουριστικές εγκαταστάσεις και δόμηση σε απρόσιτα σημεία κοντά στις ακτές και για την ανάπτυξη αιολικών σταθμών στις κορυφές βουνών.

17. Οι απώλειες κατά την μετατροπή του φυσικού αερίου σε ηλεκτρική ενέργεια και οι απώλειες κατά την μεταφορά είναι μεγάλες. Μια τέτοια χρήση είναι σπάταλη, τόσο από περιβαλλοντική σκοπιά, όσο και από πλευράς απώλειας κεφαλαίων από την εισαγωγή του αερίου.
18. Μην ξεχνάμε πως η κατασκευή σταθμών για την υποδοχή Υγροποιημένου Φυσικού Αερίου στην Ρεβυθούσα και την Αλεξανδρούπολη μπορεί να οδηγήσει σε χρήση σχιστολιθικού αερίου.
19. Κάτι που είναι αναπόφευκτο αφού ο εκμεταλλεύσιμος λιγνίτης θα τελειώσει σε μερικές δεκαετίες. Ταυτόχρονα όμως το πρόταγμα της αυτονομίας της χώρας επιβάλει αυτήν την περίοδο να στηριχτεί στις εγχώριες δυνατότητες. Η ευρέως διαδεδομένη αντίληψη ότι τα αιολικά μπορούν να αποτελέσουν την εναλλακτική λύση δεν ευσταθεί καθώς δεν είναι μια σταθερή πηγή ενέργειας και διότι αυτή σήμερα δεν μπορεί να αποθηκευτεί εκτός από την περίπτωση των υβριδικών σταθμών σε συνδυασμό με Υ/Η φράγματα, τα οποία όμως θα οδηγήσουν σε μεγάλη αλλοίωση στο τοπίο και την φύση και πάλι είναι περιορισμένων δυνατοτήτων.
20. Η ηλιακή ενέργεια θα πρέπει να αξιοποιηθεί περισσότερο στην Ελλάδα και λόγω της αυξημένης ζήτησης το καλοκαίρι, που οφείλεται στις μεγάλες προσελεύσεις τουριστών. Σε κάθε περίπτωση δεν πρέπει να τοποθετηθούν εγκαταστάσεις αυτού του τύπου σε γη υψηλής γεωργικής παραγωγικότητας, ούτε μεγάλες εγκαταστάσεις σε σημαντικές περιοχές για την φύση και το τοπίο.
21. Το ότι η ανακύκλωση δεν έχει προχωρήσει ουσιαστικά, ενώ η συζήτηση έχει ξεκινήσει από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, είναι σοβαρό δείγμα της ανεπάρκειας της πολιτικής ηγεσίας σε επίπεδο κυβέρνησης, περιφερειών και δήμων. Οι πολίτες, αντίθετα, φαίνεται να είναι θετικά διακείμενοι όπως έχει δείξει η ανταπόκριση στο ανεπαρκές μέτρο των «μπλε» κάδων.