Οι δούλοι στην αρχαία Αθήνα

Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης

Ταφική στήλη της Μνησαρέτης, όπου νεαρή υπηρέτρια κοιτάζει την αποθανούσα κυρία της. Αττική, περ. 380 π.χ., Γλυπτοθήκη του Μονάχου

 Το μεγαλείο των Αθηνών κατά τη διάρκεια των κλασικών χρόνων (5^ος – 4^ος αι. π.Χ.) σε καμία περίπτωση δεν θα είχε επιτευχθεί, αν η θαλασσοκράτειρα πόλη δεν απομυζούσε, ή μάλλον δεν λεηλατούσε τα ταμεία των “συμμαχικών πόλεων” και δε χρησιμοποιούσε στην κρατική της μηχανή, ή μάλλον δεν εκμεταλλευόταν στυγνά, δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους, αυτούς που απλά και με αφέλεια αποκαλούμε δούλους, ξεχνώντας ότι επρόκειτο για ανθρώπους και όχι απλώς για ομιλούντα εργαλεία, όπως τους χαρακτήριζε ο Αριστοτέλης. Ωστόσο, η θέση των άτυχων αυτών ανθρώπων στην Αθήνα, όσο οξύμωρο και αν ηχεί, ήταν
καλύτερη από άλλες πόλεις τους αρχαίου ελληνικού κόσμου.

          Στην κλασική εποχή το σύνολο των δούλων στην Αττική ανερχόταν σε 100.000. ενώ άλλοι ερευνητές κάνουν λόγο για πολλούς περισσότερους. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς αγοράζονταν (ωνητοί δούλοι) από “βαρβαρικές” χώρες (Φρυγία, Λυδία, Παφλαγονία, Σκυθία κ.λπ.). Ελάχιστοι ήταν οι γεννημένοι από δούλους στις οικίες του δεσπότη.

          Εκτός από τους δούλους που υπηρετούσαν στον οίκο, υπήρχαν και δούλοι που εργάζονταν στα μεταλλεία ή στα εργαστήρια. Επίσης εργάζονταν και στην πόλη, οι καλούμενοι δημόσιοι δούλοι, σε αυτούς υπάγονταν και αυτοί που εκτελούσαν αστυνομικά καθήκοντα και καλούνταν ανάλογα με το είδος του όπλου που κατείχαν (π.χ. τοξότες) και ανάλογα με την πατρίδα τους (π.χ. Σκύθες, Φρύγιοι κ.λπ.).

          Επειδή γενικώς οι απλοί Αθηναίοι πολίτες ήταν φιλάνθρωποι, η ζωή των δούλων που ζούσαν στην πόλη ήταν σχετικά άνετη. Είχαν ελευθερία λόγου, πολλοί μάλιστα διακρίνονταν για ροπή στην ακολασία, μια που είχαν και πολλά παραδείγματα να πάρουν! Επιτρεπόταν να μπαίνουν στα ιερά και να συμμετέχουν σε γιορτές που τελούνταν σε σπίτια, απαγορευόταν όμως να μπαίνουν στην Εκκλησία του Δήμου και να φοιτούν στις παλαίστρες. Σε φονικές δίκες επιτρεπόταν η μαρτυρία τους, αλλά στις υπόλοιπες δίκες, για να έχει κύρος η μαρτυρία τους, έπρεπε να βασανίζονται!

          Ο δεσπότης δεν είχε εξουσία στη ζωή του δούλου του. Αν ο κύριος ενός δούλου ήταν σκληρός και τον κακομεταχειριζόταν, ο δούλος κατέφευγε στο Θησείο ή το ιερό των Σεμνών, όπου είχε άσυλο και είχε δικαίωμα να απαιτήσει να υποχρεωθεί ο δεσπότης να τον πουλήσει σε άλλον. Ιδιαίτερη τάξη δούλων ήταν αυτή των «χωρίς οικούντων» (= αυτών που κατοικούσαν χωριστά), οι οποίοι εργάζονταν εκτός της οικίας του κυρίου τους και απαιτούσαν από αυτόν κάποιο μισθό που ονομαζόταν αποφορά. Ο δούλος αποκτούσε την ελευθερία του ή από την Πολιτεία με ψήφισμα ή από τον κύριό του ή εξαγοράζοντας τον εαυτό του. Ο απελεύθερος ή εξελεύθερος μεταπηδούσε στην τάξη των Μετοίκων και όφειλε να έχει προστάτη τον προηγούμενο κύριό του, ο οποίος και κληρονομούσε τον απελευθερωθέντα αν αυτός πέθαινε άτεκνος.

          Όποιος προσπαθούσε να κάνει δούλο του έναν ελεύθερο άνθρωπο, συλλαμβανόταν για “απαγωγή” ως “ανδραποδιστής”. Επίσης, εκείνος ο οποίος παράνομα γινόταν δούλος μπορούσε να βάλει επίσημα κάποιον φίλο του να τον απελευθερώσει. Αν αυτός που ισχυριζόταν ότι του ανήκε σαν δούλος επιθυμούσε ακόμη να υποστηρίξει την αξίωσή του, μπορούσε στη συνέχεια να μηνύσει το φίλο, ο οποίος έπρεπε να παρουσιάσει εγγυητές ενώπιον του πολέμαρχου για να εγγυηθούν την εμφάνιση του φερόμενου ως δούλου στη δίκη. Η απόφαση των δικαστών έκρινε αν ο φερόμενος ως δούλος ήταν πράγματι δούλος αυτού που τον διεκδικούσε. Αν αυτό γινόταν αποδεκτό, ο φίλος ήταν υποχρεωμένος, όχι μόνο να παραδώσει τον δούλο ή την αξία του σε χρήματα, αλλά έπρεπε επίσης να πληρώσει και ένα ισόποσο πρόστιμο στην πολιτεία.

Σκηνή συλλογής καρπών ελιάς από νεαρούς σκλάβους άνδρες. Αττικός μελανόμορφος αμφορέας του Ζωγράφου του Αντιμένη, περ. 520 π.Χ., Βρετανικό Μουσείο

          Όπως και άλλα περιουσιακά στοιχεία, ένας δούλος λοιπόν ήταν δυνατό να αγοραστεί να πουληθεί, να ενοικιαστεί, να κληροδοτηθεί ή να δωριστεί. Ο σχετικός νόμος όριζε ότι όποιος πουλούσε δούλο όφειλε να δηλώσει οποιοδήποτε σωματικό του ελάττωμα. Αν ο αγοραστής ανακάλυπτε ελάττωμα που δεν είχε δηλωθεί, μπορούσε να επιστρέψει τον δούλο και να ζητήσει πίσω τα χρήματά του!

          Στην Αθήνα, αντίθετα με ό,τι συνέβαινε σε άλλες ελληνικές πόλεις, δεν επιτρεπόταν να χτυπήσουν τον δούλο άλλα πρόσωπα εκτός από τον ιδιοκτήτη του, υπήρχε όμως μια εξαίρεση, σύμφωνα με την οποία, ένας αγρότης επιτρεπόταν να χτυπήσει έναν δούλο αν τον έπιανε να κλέβει τα προϊόντα του. Ο δούλος δεν μπορούσε να αναλάβει αυτοπροσώπως νομική δράση εναντίον ενός παραβάτη, οποιαδήποτε αγωγή έπρεπε να υποβληθεί από τον ιδιοκτήτη του και αν ο ιδιοκτήτης δεν προέβαινε σε καμιά ενέργεια, ο δούλος δε μπορούσε να κάνει τίποτα σχετικό.

          Επίσης, αν ένας δούλος δολοφονούταν, ήταν έργο του ιδιοκτήτη του να αναλάβει δράση κατά του δολοφόνου. Αν κάποιος δούλος διέπραττε ένα οικονομικό αδίκημα κατ’ άλλου προσώπου, η διαδικασία εξαρτιόταν από το αν ενεργούσε με εντολή του κυρίου του ή όχι. Εάν ενεργούσε με την εντολή του, τότε η ορθή διαδικασία ήταν απλά να μηνυθεί ο ιδιοκτήτης. Αν ο δούλος ενεργούσε αυτοβούλως, η κατηγορία βάρυνε τον δούλο, αλλά κάθε αποζημίωση ή πρόστιμο που τυχόν επέβαλε το δικαστήριο έπρεπε να καταβληθεί από τον ιδιοκτήτη.

          Η απελευθέρωση ενός δούλου μπορούσε να δηλωθεί στη διαθήκη του ιδιοκτήτη και να αποκτήσει ισχύ μόνο μετά τον θάνατό του. Σε ορισμένες περιπτώσεις η πολιτεία απελευθέρωνε έναν δούλο χωρίς τη συναίνεση του κυρίου του, έτσι ένας δούλος που κατέδιδε ότι ο κύριός του είχε διαπράξει ιεροσυλία, απελευθερωνόταν, αν η καταγγελία αποδεικνυόταν αληθινή.

          Το 406 π.Χ., οι Αθηναίοι ζητούσαν τόσο απεγνωσμένα άνδρες για να τους χρησιμοποιήσουν σαν πληρώματα των πλοίων τους στον πόλεμο εναντίον της Σπάρτης, ώστε στους δούλους που έλαβαν μέρος στην περίφημη ναυμαχία των Αργινουσών δόθηκε όχι μόνο η ελευθερία τους αλλά και η ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη!

Ταφική στήλη δύο μικρών παιδιών με τον παιδαγωγό τους, οι οποίοι βρήκαν το θάνατο σε σεισμό, Νικομήδεια, 1ος αιώνας π.Χ., Μουσείο του Λούβρου

          Εντελώς διαφορετική ήταν η νομική κατάσταση των δημοσίων δούλων. Το υφιστάμενο νομικό καθεστώς για αυτήν την κατηγορία δούλων δημιουργούσε τις προϋποθέσεις πλήρους σχεδόν ελευθερίας τους. Ίσως μάλιστα να απολάμβαναν νομική προστασία παρόμοια με εκείνη των μετοίκων.

          Εν κατακλείδι, η πρόοδος, το μεγαλείο και ο θρύλος της Αρχαίας Αθήνας δεν θα είχε φτάσει ποτέ στα ύψη δίχως τη συμβολή εκείνων των ανθρώπων που για διάφορους λόγους απώλεσαν την ελευθερία τους, οι οποίοι με τον αφανή ρόλο τους, από εργάτες, υπηρέτες ως και παιδαγωγοί των νεαρών Αθηναίων επιτέλεσαν και αυτοί έναν σημαντικό ρόλο στην αθηναϊκή εποποιία. Θα αναδείξουμε το στίγμα που άφησαν και δε θα ξεχαστεί ποτέ η σημαντικότατη συμβολή τους στην δημιουργία του θαυμαστού κλασικού πολιτισμού.

Ενδεικτική βιβλιογραφία και πηγές

• Αναστάσιος Καζιάνης, Αθήνα – Ρώμη Βίοι Παράλληλοι, Εκδ. Ερωδιός
• M Austin, P. Vidal-Naquet, «Οικονομία και Κοινωνία στην αρχαία Ελλάδα», Εκδ.Δαίδαλος-Ι. Ζαχαρόπουλος
• Μανώλης Κορρές, «Από την Πεντέλη στον Παρθενώνα», Εκδ. Μέλισσα
• https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%94%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%B5%CE%AF%CE%B1_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B1%CE%AF%CE%B1_%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%AC%CE%B4%CE%B1
•  
•  http://eranistis.net