Αυτοκρατορία, Πολιτεία ή Κοσμοπολιτεία;

Δύο αιρετικές απόψεις για τη σημερινή καθεστωτική επιστήμη

Tου Νίκου Παππά από την Ρήξη φ. 128

Η αυτοκρατορία σαν λέξη προέρχεται από τη λατινική λέξη imperium, που δηλώνει τη «στρατιωτική διοίκηση» στην αρχαία Ρώμη. Είναι μια γεωγραφικά εκτεταμένη περιοχή, η οποία περιλαμβάνει πολλές εθνότητες ανθρώπων ενωμένων υπό την κυριαρχία του αυτοκράτορα (ή μιας ολιγαρχίας), ο οποίος ασκεί απόλυτο εξωτερικό και εσωτερικό έλεγχο στο κράτος του.
Κύρια παραδείγματα της νεώτερης επιστήμης αυτοκρατοριών είναι η κινεζική αυτοκρατορία, η ρωμαϊκή αυτοκρατορία, η βυζαντινή αυτοκρατορία και η οθωμανική αυτοκρατορία. Η κινεζική και η οθωμανική είναι αυτοκρατορίες δεσποτικού χαρακτήρος ενώ η ρωμαϊκή ημιδεσποτικού. Στον αντίποδα βρίσκεται η βυζαντινή, η οποία έχει την ιδιαιτερότητα ότι ήταν από τη βάση της ανθρωποκεντρική. Ακριβώς αυτή της η ιδιαιτερότητα οδήγησε πολλούς

ιστορικούς να διαχωρίσουν την βυζαντινή αυτοκρατορία από όλες τις άλλες.
Ένας από αυτούς είναι ο Γιώργος Κοντογιώργης, ο οποίος θα χαρακτηρίσει το Βυζάντιο «κοσμοπολιτεία». Σε αυτή του την τυπολόγηση τον οδήγησε η ανθρωποκεντρική του συγκρότηση και το θεμέλιό του, το οποίο θεωρεί τις πολιτείες των «κοινών», μια κληρονομιά του ελληνικού κόσμου. Η κεντρική πολιτεία, η κοσμόπολη –ή αλλιώς Βασιλεύουσα–, δεν επεμβαίνει στα εσωτερικά των άλλων «κοινών» (παρά μόνο σε περιπτώσεις αμφισβητήσεως της ενότητός τους με την επικράτεια). Τα «κοινά» είναι αυτόνομα και εκπροσωπούν την κεντρική εξουσία. Έχουν την αρμοδιότητα των δημοσιονομικών, της πρόνοιας, της παιδείας, της δικαιοσύνης, της ασφαλείας και τη δυνατότητα σχεδιασμού δημοσίων έργων, ακόμη και την άσκηση οικονομικής πολιτικής. Η κοσμόπολη (εξ ου και ο χαρακτηρισμός «κοσμοπολιτεία») είναι σύμβολο ενότητος της επικράτειας.
Σχετικά με την άποψή του ότι η νεωτερικότητα αγνοεί την ύπαρξη των «κοινών» στο Βυζάντιο και τη διαφορά του Βυζαντίου με τη φεουδαλική Δύση, θα γράψει στον Β΄ τόμο του βιβλίου του «Κοσμοσύστημα» (Σιδέρης, 2014): «Έχει ενδιαφέρον να προσεχθεί, στο σημείο αυτό, η εμμονή με την οποία η νεοτερική ιστοριογραφία μεθερμηνεύει τις πηγές, προκειμένου να τεκμηριώσει τον ισχυρισμό της ότι στο Βυζάντιο εξέλειπαν οι πόλεις/κοινά: η πόλη ταυτίζεται ομοθετικά με το άστυ, η μητρόπολη πολιτεία μεταλλάσσεται σε προσωποπαγή μοναρχική απολυταρχία κ.ά. Οι πηγές εντούτοις είναι σαφείς: εξομοιώνουν τον βασιλέα με τον άρχοντα που ασκεί την «έννομον επιστασίαν» στην επικράτεια –του οποίου η εξουσία είναι αναφορική στην κοινωνία και στο κοινό συμφέρον και, σε κάθε περίπτωση, σταματάει στα τείχη των πόλεων -, παραπέμπουν στην καθολική παρουσία της εταιρικής οικονομίας, που είναι εξ ορισμού ασύμβατη με τη δεσποτεία, στη διάχυτη νομισματική οικονομία, στις σχέσεις (ατομικής) ιδιοκτησίας κ.ά.».
Για τον Κοντογιώργη, οι Βυζαντινοί φορείς της εξουσίας ήταν βασιλείς κι όχι αυτοκράτορες όπως λέγεται. Ο αυτοκράτωρ είναι έννοια η οποία έχει δεσποτικά χαρακτηριστικά. Μάλιστα, θα αναρωτηθεί πώς μπορεί η νεωτερικότητα να υποστηρίζει ότι στο Βυζάντιο εξέλειπαν τα «κοινά» ενώ ταυτόχρονα παραδέχεται την ύπαρξή τους επί οθωμανοκρατίας. Πώς δηλαδή μπορεί μια κοινωνία να ζούσε ανθρωποκεντρικά εν μέσω εθνικής κατοχής, αν δεν προϋπήρχε η ανθρωποκεντρική της δομή;
Τέλος, σχετικά με τις αρμοδιότητες του βασιλέως στην αυτοκρατορία, θα τονίσει στο βιβλίο του, «Δημοκρατία ως Ελευθερία» (Πατάκη, 2007) ότι ο ιουστινιάνειος κώδικας ανέφερε πως, «ό,τι αφορά το κοινό οφείλει να ανήκει στην αρμοδιότητα του κοινού», αποδεικνύοντας την αυτονομία των κοινών και τη μη αρμοδιότητα του βασιλιά πάνω τους.
Ένας άλλος άνθρωπος ο οποίος ξεχώρισε το Βυζάντιο για τη δομή του είναι ο Αντώνης Καλδέλλης και την άποψή του αυτή την αποτυπώνει στο έργο του «Η Βυζαντινή Πολιτεία: Οι άνθρωποι και η εξουσία στη Νέα Ρώμη» (Harvard University Press). Ο Αντώνης Καλδέλλης θα υποστηρίξει ότι το Βυζάντιο ήταν μια κοσμική πολιτεία η οποία εξυπηρετούσε το κοινό καλό και όχι μια σκοταδιστική θεοκρατική αυτοκρατορία. Οι Βυζαντινοί δεν πίστευαν στην εξουσία ελέω Θεού, αντιθέτως ο αυτοκράτωρ ήταν ένας κοινός θνητός, ο οποίος έπρεπε να λογοδοτεί τόσο στον Θεό, όσο και στην πολιτεία.
Όπως και ο Κοντογιώργης, ο Καλδέλλης θα κατηγορήσει τη δυτική-νεωτερική ιστοριογραφία για την αρνητική αντιμετώπιση του Βυζαντίου και θα υποστηρίξει ότι η βυζαντινή κοινωνία έπαιζε σημαντικό ρόλο στην ανάδειξη των Αυτοκρατόρων. Τους εξέλεγε, τους αμφισβητούσε σε περίπτωση που αποτύγχαναν να εξυπηρετήσουν το κοινό καλό, και συνεπώς σκιαγραφεί κι αυτός –όπως ο κος Κοντογιώργης– μια ανθρωποκεντρική δομή στο Βυζάντιο.
Για να αποδείξει τον ισχυρισμό του, θα τονίσει ότι οι άνθρωποι δεν ζούσαν τόσο με τον φόβο των αυτοκρατόρων. Ήταν συχνά ασεβείς και χωρίς πίστη στο πρόσωπό τους. Λεκτικά προσέβαλλαν τον αυτοκράτορα δημοσίως, ακόμη και παρουσία του, και αγνοώντας τους νέους νόμους που δεν τους άρεσαν.
Συνεπώς στο Βυζάντιο δεν υπήρχαν οι αντιλήψεις για το κράτος που υπήρχαν στη Δύση μέχρι και τον 19ο αιώνα. Στη Δύση το κράτος προσωποποιούνταν σε ένα πρόσωπο. Για τον Γάλλο καθολικό Ζακ Μπενίν Μποσιέ, ο βασιλέας ενσάρκωνε το κράτος: «Το κράτος είναι στο πρόσωπο του πρίγκιπα», θα γράψει, ενώ ο βασιλιάς της Γαλλίας Λουδοβίκος ΙΔ΄ θα πει: «Το κράτος είμαι εγώ». Στο Βυζάντιο η πολιτεία έχει ως στόχο το κοινό καλό, το καλό της κοινωνίας, και υπάρχουν νόμοι οι οποίοι το διασφαλίζουν. Αν κάποιος υποστήριζε ότι «Το κράτος είμαι εγώ», όλοι θα τον θεωρούσαν τρελό. Με αυτά τα επιχειρήματα θα προσπαθήσει να αποκρούσει τις απόψεις περί απολυταρχίας και μοναρχίας στη Βυζαντινή Πολιτεία –όπως την ονομάζει.