O Ντοστογιέφσκυ και η ιδιοτυπία της Ρώσσικης ψυχής

του Κώστα Τάταρη
Σαν σήμερα στις 11 Νοεμβρίου 1821, γεννιέται ο Φιόντορ Ντοστογιέφσκι, όχι μόνο «μεγάλος και κλασσικός» συγγραφέας, «αλλά και κάτι περισσότερο».
Οι μεγάλοι συγγραφείς της Δύσης μάς χαρίζουν μόνο την προσωπική τους τέχνη και περιπέτεια, είναι ενδιαφέρουσες μονάδες, αλλά «μέχρι εκεί», το «κάτι περισσότερο» του Ντοστογιέφσκι συνίσταται στο ότι υπήρξε μεγάλος «ανατόμος» της ανθρώπινης ψυχής, δεν είναι τυχαίο ότι ο Νίτσε θαύμαζε ιδιαίτερα τον (χριστιανό) Ντοστογιέφσκι ως τον «μόνο ψυχολόγο που έχει κάτι ενδιαφέρον να μου πει«, δεν είναι τυχαίο γιατί τα μεγάλα πνεύματα αναγνωρίζουν το μεγαλείο ανεξάρτητα από την οδό που ακολούθησε το καθένα. Ο Ντοστογιέφσκι υπήρξε «ανατόμος της ψυχής» γιατί ο ίδιος αποτελεί χαρακτηριστικό «δείγμα» της ρωσικής ψυχής.

Μιχαήλ Νεστέρωφ: Η Αγία Ρωσσία

Η ρωσική ψυχή δεν είναι επίπεδη με μια, έστω, ενδιαφέρουσα ή ελκυστική επιφάνεια , όπως του νεωτερικού Ευρωπαίου, που αρκείται στο θεσμικό πολιτισμό της «σύμβασης», των δικαιωμάτων, στην αφελή αισιοδοξία του «Διαφωτισμού» για την ανθρώπινη φύση. Η ρωσική ψυχή έχει τρικυμισμένη επιφάνεια και απύθμενα βάθη, έχει ροπή προς το απόλυτο, δε βολεύεται εύκολα, δεν της αρέσουν οι «λογικοί συμβιβασμοί». Στα απύθμενα βάθη της, επικίνδυνα και γι αυτό γοητευτικά, συνυπάρχουν άγγελοι και δαίμονες, άγιοι και εγκληματίες και -αυτό είναι το σημαντικό- οι εγκληματίες, οι ανθρώπινοι δαίμονες, μπορούν να μεταστοιχειωθούν σε αγίους. Όταν ο Ντοστογιέφσκι φυλακίστηκε, για τέσσερα χρόνια, σε καταναγκαστικά έργα στο Όμσκ της Σιβηρίας, το διαπίστωσε’ φτιαγμένοι από το ανθεκτικό υλικό της ρωσικής γης, οι συγκρατούμενοί του, ήταν ικανοί για το μεγαλύτερο κακό και για το μεγαλύτερο καλό, δαίμονες που μέσα από την πιο σκληρή δοκιμασία μπορούσαν να «μεταμορφωθούν» σε αγίους. Αυθεντικοί εκπρόσωποι της ρωσικής ψυχής που κυνηγάει το απόλυτο («Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων«).
Η ρωσική ψυχή, απολύτως φυσικά, βρήκε την ανώτερη έκφρασή της στην Ορθοδοξία. Ούτε ο χρησιμοθηρικός και ηθικολογικός προτεσταντισμός, ούτε ο θεατρικός και γλυκανάλατος ρωμαιοκαθολικισμός είχαν κάτι να της δώσουν. Η Σταυροαναστάσιμη Αλήθεια, η τραγικότητα του προσώπου, η Θεανδρική διαλεκτική, η μυστηριακή Σύναξη, η αλήθεια της κοινότητας, μόνο στην Ορθοδοξία βιώνονται απόλυτα.

Οι μηδενιστές των «Δαιμονισμένων»

Και το «απόλυτα» έχει καθοριστική σημασία με αυτό το «απόλυτα» ο Ρώσος μπορεί να περάσει και στην απέναντι «σκοτεινή όχθη», μπορεί να γίνει μηδενιστής είτε «εστέτ» όπως ο Πίσαρεφ, (περιγράφεται ως Μπαζάροφ στο μυθιστόρημα «Πατέρες και γιοι» του Ιβάν Τουργκένιεφ, που το επαίνεσε ο Ντοστογιέφσκι , παρ΄όλο που ήταν ιδεολογικά απέναντι στον δυτικιστή Τουργκένιεφ,) είτε «ο μηδενισμός της καταστροφής» ( Νετσάγιεφ) αυτούς τους μηδενιστές, προδρόμους των σημερινών αναρχομηδενιστών, – το «σημείο αναφοράς» των μηδενιστών ήταν το μυθιστόρημα «Τι να κάνουμε;» του Ν. Τσερνισέφσκι – ο Ντοστογιέφσκι μαστιγώνει ανελέητα στους «Δαιμονισμένους» του. Ο μηδενισμός είναι «ένα τυπικό ρωσικό φαινόμενο» μάς λέει ο Ρώσος φιλόσοφος Μπερντιάγιεφ, «ένας ανάποδος ορθόδοξος ασκητισμός, μια μη ευγενής άσκηση«.
O Ντοστογιέφσκι φοβόταν το «σκοτεινό είδωλο» της ρωσικής ψυχής, απεχθανόταν και τους «διαφωτισμένους Ρώσους», γι αυτό υπήρξε ο μεγάλος ιδεολογικός εχθρός, και όχι απλώς αντίπαλος, μηδενιστών και δυτικιζόντων, εκφραστής της θεωρίας του «Εδαφισμού», σύμφωνα με την οποία, «τα ρωσικά προβλήματα απαιτούν ρωσικές λύσεις», όχι εισαγόμενα φάρμακα από την Εσπερία, που στην ρωσική ψυχή θα δράσουν ως δηλητήρια.
Ξεδίπλωσε μέσα από τους ήρωές του την πολυπλοκότητα και το μεγαλείο της ρωσικής ψυχής, «φωτεινής» και «σκοτεινής» ταυτόχρονα, οι ήρωές του δεν είναι απλά ενδιαφέροντες, είναι αρχετυπικοί. Από τη δυτική λογοτεχνία μόνο ο Καφκικός «Κ» μπορεί να θεωρηθεί «αρχετυπικός», αλλά υπολείπεται του Ρασκόλινικωφ…

https://avalonofthearts.gr