Κίνημα «Πέντε Αστέρων»: Ένα κόμμα «αντισυστημικό»;

του Ντομένικο Βαλέντσα από το Άρδην τ. 107-8, Ιούνιος 2017. 
Μετά την εκλογική επιτυχία της 24ης και 25ης Φεβρουαρίου 2013, πολλοί πολιτικοί επιστήμονες αναρωτιούνται σχετικά με τη φύση του κινήματος διαμαρτυρίας του οποίου ηγείται ο ηθοποιός και μπλόγκερ Μπέπε Γκρίλο: με ποιο πολιτικό σχήμα μπορεί να το συγκρίνει κανείς; Πού να το τοποθετήσει σε σχέση με τον παραδοσιακό άξονα αριστερά-δεξιά; Πριν ανακαλύψουμε ποια θα είναι η κοινοβουλευτική πρακτική του κινήματος των Πέντε Αστέρων, μπορούμε να δώσουμε μια πρώτη ερμηνεία του φαινομένου.
Εκλογές 2013
«Θα βρεθούμε στο Κοινοβούλιο. Θα είναι μια απόλαυση». Πέρυσι, ο Μπέπε Γκρίλο είχε επιλέξει να τελειώνει με αυτή τη φράση όλα τα πολιτικά
ανακοινωθέντα του, εν αναμονή των εθνικών εκλογών της 24ης και 25ης Φεβρουαρίου 2013. Ένα χρόνο αργότερα, ο ηγέτης του Κινήματος 5 Αστέρων (Κ5Α) πετυχαίνει το στοίχημά του: με 25,56% των ψήφων στη Βουλή, το κόμμα του αποκτά 108 βουλευτές. Το βάρος του Κ5Α είναι επίσης εντυπωσιακό στη Γερουσία, όπου τα αποτελέσματα των εκλογών δεν έδωσαν ισχυρή πλειοψηφία για τον σχηματισμό μιας αριστερής κυβέρνησης: 23,79% των ψήφων και 54 εκλεγμένοι γερουσιαστές.
Αφού ιδρύθηκε το 2009 από τον ηθοποιό Μπέπε Γκρίλο και τον επιχειρηματία, ειδικό στην τεχνολογία της πληροφορίας, Gianroberto Casaleggio, το Κ5Α κάνει την είσοδό του στην πολιτική σκηνή στις περιφερειακές εκλογές του 2010, όπου το κόμμα παίρνει ικανοποιητικά ποσοστά στην Εμίλια Ρομάνα και το Πεδεμόντιο, 7% και 4% αντίστοιχα. Τις πρώτες όμως σημαντικές επιτυχίες το Κ5Α θα τις πραγματοποιήσει το 2012: στον δήμο της Πάρμα, κατά τις δημοτικές εκλογές του 2012· στις περιφερειακές εκλογές της Σικελίας, τον Οκτώβριο του 2012, όπου το Κίνημα αναδεικνύεται το πρώτο κόμμα του νησιού με 14,9% των ψήφων. Η επιτυχία της Σικελίας προδιαγράφει την ανάδειξη του κινήματος σε πανεθνικό επίπεδο, καθιερώνοντας το Κ5Α ως τη δεύτερη πολιτική δύναμη, πίσω από το Δημοκρατικό Κόμμα (ΔΚ).

Μπέπε Γκρίλο: ένας επιτυχημένος ηθοποιός και μπλόγκερ

Για να κατανοήσουμε την ανάδυση του Κινήματος των Πέντε Αστέρων στην ιταλική πολιτική σκηνή, θεωρούμε απαραίτητο να επιστρέψουμε πρώτα στις ρίζες. Με άλλα λόγια, πρέπει να κατανοήσουμε τη ρήξη που προκλήθηκε στους κόλπους της ιταλικής κοινωνίας και να αναλύσουμε πώς το Κίνημα των 5 Αστέρων μπόρεσε να εκμεταλλευθεί αυτό το κενό.
Πριν γίνει πολιτικός, με καίριο ρόλο στο μέλλον της Ιταλίας, ο Γκρίλο είναι πάνω απ’ όλα ένας από τους σημαντικότερους ηθοποιούς της δεκαετίας του 1970 και του 1980. Οι παρεμβάσεις του βασίζονται στη σάτιρα και καταγγέλλουν τα παραδοσιακά κόμματα της πρώτης ιταλικής Δημοκρατίας. Όταν, το 1986, ο Γκρίλο κατηγορεί τους Ιταλούς σοσιαλιστές για υπεξαίρεση δημόσιων πόρων, ο Γενοβέζος κωμικός αρχίζει να περιθωριοποιείται από την κρατική τηλεόραση: η τελευταία εμφάνισή του σε τηλεοπτική εκπομπή χρονολογείται το 1993.
Εγκαταλείποντας τις τηλεοπτικές εμφανίσεις, ο Γκρίλο επιλέγει να συνεχίσει να εμφανίζεται στο θέατρο και εξακολουθεί να σατιρίζει το πολιτικό σύστημα. Η επιστροφή του πολιτικοποιημένου ηθοποιού θα συμβεί το 2005, όταν, υπό την παρότρυνση του Gian Roberto Casaleggio, ο Γκρίλο εγκαινιάζει το δικό του blog, beppegrillo.it. Η επιτυχία είναι άμεση: λίγους μήνες αργότερα, το περιοδικό Time συγκαταλέγει τον Ιταλό ηθοποιό μεταξύ των 37 ευρωπαϊκών προσωπικοτήτων του 2005. Ως «πραγματικά αστείος», ο Μπέπε Γκρίλο ανήκει σε «αυτή τη σπάνια κατηγορία των κλόουν που κάνει σωστά τη δουλειά του» χρησιμοποιώντας «ένα ακραίο χιούμορ για να εξετάσει τα σοβαρά κοινωνικά προβλήματα που οι ηγέτες δεν θέλουν να αγγίξουν». Περιθωριοποιημένος από τα ιταλικά μήντια, ο Γκρίλο κατακτά σταδιακά μια πραγματική διεθνή αναγνώριση ως blogger που ασχολείται με τα παγκόσμια ζητήματα: την αειφόρο ανάπτυξη, την καθολική πρόσβαση στο Διαδίκτυο, τη χρήση των δημοψηφισμάτων, τη στήριξη στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Τον Σεπτέμβριο του 2007, ο Γκρίλο συγκεντρώνει 350.000 υπογραφές για ένα δημοψήφισμα που προτείνει το όριο των δύο θητειών για τους εκλεγμένους βουλευτές, στα πλαίσια της πρώτης Vaffanculo Day, που ο ίδιος ανήγγειλε.
Ενώ οι φημολογίες σχετικά με μια πιθανή υποψηφιότητα του ηθοποιού πολλαπλασιάζονται, το 2008, ο Γκρίλο αρνείται την άμεση συμμετοχή του στην πολιτική σκηνή. Στις ευρωεκλογές του 2009, υποστηρίζει τις υποψηφιότητες του Luigi De Magistris και της Sonia Alfano, στα πλαίσια της Ιταλίας των Αξιών (IDV), σύμμαχου του Δημοκρατικού Κόμματος στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Λίγους μήνες αργότερα, ο ίδιος ζητά, ματαίως, να συμμετάσχει ως υποψήφιος στις προκριματικές εκλογές για τον γραμματέα του Δημοκρατικού Κόμματος.

Μια αριστερίστικη εκλογική βάση

Μετά την επιτυχία που απολαμβάνει στις ευρωπαϊκές εκλογές, ο Μπέπε Γκρίλο επιλέγει να ξεκινήσει ένα νέο πολιτικό σχήμα: στις 4 Οκτωβρίου, ο Ιταλός κωμικός και μπλόγκερ δημιουργεί το κίνημά του, επεκτείνοντας έτσι τη δράση των «MeetUp», ομάδων προβληματισμού που έχουν ιδρυθεί σε 40 ιταλικές πόλεις από το 2005. Τα πέντε αστέρια του συμβόλου έχουν το καθένα μια συγκεκριμένη σημασία: δημόσιο νερό, βιώσιμη κινητικότητα, περιβάλλον, μεταφορές και διασυνδεσιμότητα.
Αν αναφερθούμε στα στάδια που προηγήθηκαν και ακολούθησαν την ίδρυση του Κ5Α, μπορούμε να διαπιστώσουμε μια ορισμένη ομοιότητα με τα θέματα που πρότειναν οι Γερμανοί και Σουηδοί Πειρατές. Όπως και η προγραμματική πλατφόρμα των Πειρατών, το Κίνημα των 5 Αστέρων υποστηρίζει τη «ρευστή» δημοκρατία με τη βοήθεια της νέας τεχνολογίας και την ελευθερία της πληροφόρησης. Η πρόταση για ένα εισόδημα του πολίτη, που προωθούν οι Γερμανοί Πειρατές από το 2011, αποτελεί πλέον αναπόσπαστο κομμάτι του εκλογικού προγράμματος των «5 αστέρων». Αναλύοντας το ιταλικό πολιτικό πλαίσιο, ο Γάλλος πολιτικός επιστήμονας Μαρκ Λαζάρ πιστεύει ότι ο Μπέπε Γκρίλο «καταφεύγει σε διάφορα επιχειρήματα που δανείζεται τόσο από την ελευθεριακή αριστερά (υπεράσπιση του περιβάλλοντος, προτάσεις για την αειφόρο ανάπτυξη, αντίθεση στη γραμμή Λυών -Τορίνο …) όσο και από την παραδοσιακή αριστερά (προτάσεις για την εβδομάδα των 20 ωρών ή το ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα …)». Το αριστερίστικο περιεχόμενο του προγράμματος υπογραμμίζεται συχνά από το ίδιο το Δημοκρατικό Κόμμα: μετά τις περιφερειακές εκλογές στο Πιεμόντε, τον Μάρτιο του 2010, η υποψήφια του Δημοκρατικού Κόμματος, Mercedes Bresso, απέδιδε την ευθύνη για την ήττα στο 4% που απέσπασε το Κίνημα των 5 Αστέρων.
Στο άρθρο τους, «Five Star and A cricket. Beppe Grillo shakes Italian politics», οι Φάμπιο Μπορντινιόν και Λουίτζι Τσεκαρίνι αναλύουν το πολιτικό προφίλ των Grillini σε σχέση με τον άξονα Αριστερά-Δεξιά. Με βάση μία έρευνα που πραγματοποίησε η εταιρεία Demos, φαίνεται πως, το 2010, 48% αυτού του εκλογικού σώματος τοποθετούνταν στην Αριστερά. Ενώ ένα 30% όσων συμμετείχαν στην Έρευνα αρνούνταν να τοποθετηθούν σε σχέση με τον άξονα Αριστερά-Δεξιά, ένα 11% θεωρούσαν τον εαυτό τους πλησιέστερα στο Κέντρο και ένα 11% στη Δεξιά.

Εξέλιξη του γκριλισμού: ένα όλο και πιο ετερόκλητο εκλογικό σώμα

Παρότι ένα μεγάλο μέρος των συμπαθούντων του Μπέπε Γκρίλο τοποθετείται στην Αριστερά, ο ίδιος αρνήθηκε πρόσφατα να δεχθεί οποιαδήποτε κυβερνητική συμμαχία με το Δημοκρατικό Κόμμα. Η εγγύτητα των προγραμμάτων δεν οδήγησε τους κοινοβουλευτικούς εκπροσώπους του Κ5Α σε μια συμφωνία πάνω σε ένα κοινό κυβερνητικό πρόγραμμα, βασισμένο σε μια μεταρρύθμιση του εκλογικού νόμου και στην εφαρμογή οικονομικών μέτρων για την προώθηση της ανάπτυξης. Υπό το φως του σημερινού σεναρίου, δύο στοιχεία μπορούν να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε αυτή τη στροφή του Μπέπε Γκρίλο.
Το πρώτο έχει να κάνει κατ’ αρχήν με την ίδια την εξέλιξη του Κινήματος των 5 Αστέρων μετά το 2010: αν και κατόρθωσε να κυριαρχήσει στο εσωτερικό του εκλογικού σώματος της Αριστεράς, το κίνημα μπόρεσε, τα επόμενα χρόνια, να συναγωνιστεί τα σχήματα της Δεξιάς και κυρίως το κόμμα «Λαός της Ελευθερίας». Τον Σεπτέμβριο 2012, το 26% των ψηφοφόρων του Μπ. Γκρίλο τοποθετούνταν δεξιά στον άξονα Αριστερά-Δεξιά· τον Φεβρουάριο 2013, το ποσοστό αυτό ανεβαίνει στο 30%. Μια έρευνα που πραγματοποίησε πρόσφατα το Ινστιτούτο Demos επιβεβαιώνει αυτό το στοιχείο: αν και το 53% των ψηφοφόρων του Κ5Α διάκεινται ευνοϊκά σε μια κυβερνητική συμμαχία με το Δημοκρατικό Κόμμα, το αποτέλεσμα της έρευνας βεβαιώνει ότι, από κόμμα που αρχικώς συγκέντρωνε τους «απογοητευμένους από την Αριστερά», το Κίνημα συγκεντρώνει σήμερα ένα πολύ πιο ετερόκλητο εκλογικό σώμα.

Η λαϊκιστική συνιστώσα και η αντιπαράθεση «εμείς και αυτοί»

Και αν αυτή η νέα σύνθεση των γκριλιστών ψηφοφόρων εμποδίζει κάθε συμμαχία με την ιταλική Αριστερά, ένα δεύτερο στοιχείο θα πρέπει πραγματικά να ληφθεί υπ’ όψιν. Αναλύοντας τον λαϊκισμό στην Ιταλία, ο Ιταλός πολιτικός επιστήμων Μάρκο Τάρκι εξηγεί πως «το λαϊκιστικό διανοητικό σύμπαν είναι δομημένο σε μορφή διχοτομική και μανιχαϊκή: αυτοί που δεν ανήκουν στον λαό […] είναι “μη-λαός”: μια απειλή, ένα εμπόδιο που πρέπει να εξαλειφθεί». Ανάμεσα στους εχθρούς του λαού, το πολιτικό προσωπικό κατέχει πραγματικά μια προνομιακή θέση, διότι «τα κόμματα και οι επαγγελματίες πολιτικοί είναι […] οι κατ’ εξοχήν υπεύθυνοι για τα προβλήματα της κοινωνίας που δεν έχουν λυθεί». Η διχοτομία ανάμεσα στον λαό και τους εχθρούς του λαού, συνιστά προφανώς το αντικείμενο της ρητορικής του λαϊκιστή ηγέτη, ο λόγος του οποίου θεμελιώνεται στην αντίθεση εμείς και αυτοί.
Αναλύοντας τη στρατηγική της ρητορικής του Κινήματος των 5 Αστέρων, οι Τσεκαρίνι και Μπορντινιόν παρατηρούν ότι «Αυτό που προτείνει ο Γκρίλο είναι ένας κόσμος μαύρο-άσπρο χωρίς καθόλου αποχρώσεις του γκρι». Η προσφυγή στην αντιπαράθεση εμείς/αυτοί είναι εντυπωσιακή σε μία από τις πιο συχνές εκφράσεις που χρησιμοποιεί ο Ιταλός ηθοποιός: «Αυτοί δεν θα συνθηκολογήσουν ποτέ. Ούτε κι εμείς». Η γλωσσική αντιπαράθεση αποκαλύπτεται επίσης και σε άλλες εκφράσεις που βρίσκουμε στα πολιτικά ανακοινωθέντα: η ζωή απέναντι στον θάνατο, απευθυνόμενοι στα πολιτικά κόμματα· το μικρό απέναντι στο μεγάλο, «Είμαστε σαν τον Δαβίδ και τον Γολιάθ», το παλιό απέναντι στο καινούργιο· οι επαγγελματίες πολιτικοί απέναντι στους πολίτες· η αντιπροσωπευτική δημοκρατία ενάντια στην άμεση δημοκρατία. Με άλλα λόγια, σύμφωνα με τον Μπορντινιόν και τον Τσεκαρίνι, πρόκειται για μια «αντι-ελιτίστικη προσέγγιση, τυπική της λαϊκιστικής ρητορικής, η οποία επιστρέφει στις αρετές του λαού ως την πηγή της πολιτικής νομιμοποίησης». Άλλωστε, αυτή η απόρριψη των ελίτ σύμφωνα με τον τον Ρουτζέρο (Ruggiero) που παίρνει τη μορφή «Είμαι-η-μοναδική-σωστή-αφήγηση», τον φέρνει κοντά στον Μπερλουσκόνι, καθώς «και οι δύο επιδεικνύουν ένα πολιτικό ύφος φαινομενικά ξένο προς το πολιτικό τελετουργικό, το οποίο κλίνει περισσότερο προς τη λήψη αποφάσεων παρά προς την διαμεσολάβηση».

Ένα κόμμα-λεωφορείο;

Με βάση την ανάλυση αυτή, αρκετά ερωτήματα παραμένουν ως προς τη φύση του κινήματος: θα μπορέσει να μετεξελιχθεί από αντισυστημικό κόμμα σε έναν κυβερνητικό σύμμαχο μιας μελλοντικής πραγματικά αριστερής συμμαχίας; Ο Μπέπε Γκρίλο θα παραιτηθεί από τον έλεγχο που ασκεί στις κοινοβουλευτικές ομάδες, αφήνοντας μεγάλη ελευθερία δράσης και ψηφοφορίας στους βουλευτές του κόμματός του; Για την ώρα, δεν είμαστε σε θέση να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα. Έχουμε διαπιστώσει τον αυξανόμενο ρόλο που παίζει το Κ5Α από τη στιγμή της ίδρυσής του καθώς και μια στρατηγική που το μεταμόρφωσε από ένα κόμμα των «απογοητευμένων αριστερών» σε ένα catch-all-party, σύμφωνα με τον ορισμό που προτείνει ο Κιρχάιμερ (Kirchheimer).
Στο ίδιο πνεύμα, αναλύοντας το εκλογικό φαινόμενο του Κ5Α, ο Ιταλός πολιτικός επιστήμονας, Ίλβο Ντιαμάντι, πρότεινε να υιοθετηθεί ο όρος «κόμμα-λεωφορείο». Πράγματι, θα μπορούσε να πει κανείς ότι το Κίνημα των 5 Αστέρων είναι ένα λεωφορείο «στο οποίο ανεβαίνουν διαφορετικοί επιβάτες, με διαφορετικές κατευθύνσεις ο καθένας, από τις οποίες μία μόνο είναι κοινή: η αποδόμηση του κομματικού συστήματος». Και ενώ η διαδικασία αυτή έχει ανοίξει, οι επιβάτες δεν γνωρίζουν ούτε «πού πηγαίνουν» ούτε «πού θα σταματήσει το λεωφορείο». Άλλωστε, ούτε ο οδηγός του λεωφορείου, ο Μπέπε Γκρίλο, το γνωρίζει.
Εάν αποτύχει κάθε προσπάθεια δημιουργίας μιας καινούργιας κυβέρνησης μετά την επανεκλογή του Προέδρου Τζόρτζιο Ναπολιτάνο, του οποίου λήγει η θητεία, οι Ιταλοί θα πρέπει να επιστρέψουν στις κάλπες: με αυτή την ευκαιρία θα επιβεβαιωθεί το εάν αν η στρατηγική απομόνωσης του Γκρίλο θα έχει όντως γίνει αποδεκτή από τους ψηφοφόρους του.
Βιβλιογραφία
LIPSET, Seymour M. et ROKKAN, Stein, Structures de clivages, systèmes de partis et alignement des électeurs: une introduction, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 2008.
RUGGIERO, Christian, «Forecasting in the Politics of Spectacle, From Berlusconi to Grillo: The Narrative of Impolite Politics», Bulletin of Italian Politics, Vol. 4, n° 2, 2012, p. 305-322.
SEILER, Daniel-Louis, Clivages et familles politiques en Europe, Bruxelles, Editions de l’Université de Bruxelles, 2011.
TARCHI, Marco, L’italia populista. Dal qualunquismo ai girotondi, Bologne, Il Mulino, 2003.
BORDIGNON, Fabio et CECCARINI, Luigi, «Five Star and A cricket. BeppeGrillo shakes italian politics», South European Society and Politics, 21 février 2013.
BORDIGNON, Fabio et CECCARINI, Luigi, «La terza ondatadelgrillismo», Demos, 22 fevrier 2013.
DEMKER, Marie, «A New Era of Party Politics in a Globalised World. The concept of Virtue Parties», Quality of Government Institute, Working Paper, septembre 2008.
DIAMANTI, Ilvo, «Il partito autobus dei Cinque Stelle», Repubblica, 18 mars 2013, p. 1.
ISRAELY, Jeff, «Seriously Funny», TIME.com, 2 octobre 2005.
LUSSATO, Céline, «Elections italiennes: ‘‘Trois scénarios sont possibles’’». Interview de Marc Lazar, nouvelobs.com, 22 février 2013.