Γεννάδιος και Ανθενωτικοί, απαντήσεις και διευκρινήσεις

http://oodegr.co

Η Άλωση, οι «μύθοι» και η Ελένη Αρβελέρ (μέρος πρώτο) 

1. Απαραίτητα εισαγωγικά σχόλια

Η καθηγήτρια Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ είναι μία από τους γνωστότερους σύγχρονους Έλληνες βυζαντινολόγους, συγγραφέας του ιδιαίτερα βιβλιογραφημένου έργου, «Η πολιτική ιδεολογία της Βυζαντινής αυτοκρατορίας». Είναι επίσης μια επιστήμων που αγαπά το Βυζάντιο και στα βιβλία της αυτό φαίνεται.

Στην φετινή λοιπόν επέτειο, όπου μετράμε 560 χρόνια από την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως (29 Μαΐου 1453), αναδημοσιεύτηκε σε πολλά blogs μια συνέντευξη που είχε δώσει η γνωστή καθηγήτρια πριν τρία χρόνια (29-5-2010) στην εφημερίδα «ΤΑ ΝΕΑ», με τίτλο «Κερκόπορτα; Αστεία πράγματα - Η Ελένη Αρβελέρ διαλύει τους μύθους για την Άλωση» (βλ. το πλήρες κείμενο ΕΔΩ).

Είναι αλήθεια ότι κάποια από αυτά που γράφτηκαν στη συνέντευξη ηχούν περίεργα, όμως δεν μπορούμε να δεχτούμε ότι μια πανεπιστημιακή βυζαντινολόγος δεν γνωρίζει τα ιστορικά γεγονότα. Επίσης, στα βιβλία της αντιμετωπίζει τα πράγματα πάντα με επιστημονική νηφαλιότητα και ουδέποτε..

διατυπώνει θεωρίες των άκρων. Άρα, τι συνέβη στη συνέντευξη αυτή;

Εμείς, καταλήξαμε στο εξής συμπέρασμα: επειδή την ακούσαμε και σε κάποιες συμμετοχές της σε πρωινές τηλεοπτικές εκπομπές μη επιστημονικού περιεχομένου, πιθανόν, σε τέτοιες περιπτώσεις, όπου πρέπει ν’ αναλύσει με συντομία ένα πλήθος θεμάτων σε μη εξειδικευμένο ακροατήριο, προτιμά ο προφορικός της λόγος να εντυπωσιάζει, να ερεθίζει και να ξαφνιάζει, ακόμα κι αν θυσιάζει κάτι από την ιστορική ακρίβεια.

Δυστυχώς όμως, η Ελένη Αρβελέρ δεν γνωρίζει το βάθος της ιδεοληψίας κάποιων ιθαγενών φανατικών που επειδή έφτιαξαν ένα blog στο διαδίκτυο, παριστάνουν τις αυθεντίες της ιστοριογραφίας. Αυτοί λοιπόν, εξέλαβαν κατά γράμμα πολλά από αυτά που είπε στη συνέντευξη η Ελένη Αρβελέρ και τα αναπαράγουν σαν φωτοτυπικό αλλά με αρνητική χροιά. Φαίνεται πως ολόκληρη η ιστορική τους «γνώση» περιορίζεται σε μια συνέντευξη εφημερίδας, και ούτε πηγές διαβάζουν, ούτε τις ιστορικές πληροφορίες διασταυρώνουν.

Εμείς βεβαίως δεν μπορούμε να κάνουμε υποδείξεις στην Ελένη Αρβελέρ, οφείλουμε όμως να παρουσιάσουμε τα στοιχεία και τα γεγονότα με ακρίβεια.

 

2. Οι «αποδομητές», ο Δούκας και η νεώτερη βιβλιογραφία

Πριν ξεκινήσουμε τις τοποθετήσεις μας, είναι απαραίτητο να δείξουμε την παραδοξολογία που εμπεριέχει η «ερμηνεία» των ιστορικών γεγονότων από τους γνωστούς κύκλους των «αποδομητών» ή «εθνομηδενιστών». Οι άνθρωποι αυτοί ανήκουν σε μια κατηγορία σκέψης που αγγίζει το μεταφυσικό, καθώς επιθυμούν «την πίττα τους ολόκληρη» αλλά ταυτόχρονα, και «τον σκύλο τους χορτάτο».

Παράδειγμα 1^ο: Ο άνθρωπος που δεν πολεμά για θρησκευτικούς λόγους.

Για τους εθνομηδενιστές, σχεδόν κάθε άνθρωπος δικαιούται να μην πολεμά για θρησκευτικούς λόγους. Έτσι, ένας Μάρτυρας του Ιεχωβά ή ένας παλιός Ρώσσος Δουχοβόρος, αν δεν πολεμά, χαρακτηρίζεται «γνήσιος χριστιανός» και «ειρηνοποιός» που «εφαρμόζει με ακρίβεια τον λόγο του Θεού» και αν τυχόν σχολιαστεί αρνητικά, οι αποδομητές θα υπερασπιστούν τη μνήμη ή τα δικαιώματά του. Λέμε όμως «σχεδόν», διότι αυτά δεν ισχύουν αν πρόκειται για Ορθόδοξο μοναχό! Ο Ορθόδοξος μοναχός αν δεν πολεμήσει για θρησκευτικούς λόγους όχι μόνο δεν τον υπερασπίζεται κανείς, αλλά αντιθέτως, τον βαφτίζουν προδότη, δωσίλογο, παράσιτο, συμφεροντολόγο και πολλά άλλα που δεν μας επιτρέπεται να παραθέσουμε. Με αυτόν τον τρόπο, ο εθνομηδενιστής αναδεικνύεται σε υποκείμενο της ψυχιατρικής έρευνας, αφού για το ίδιο ζήτημα, μπορεί να έχει δύο εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις ταυτόχρονα…

 

Παράδειγμα 2^ο: Ο άνθρωπος που φυγομαχεί.

Είναι γνωστό πως οι εθνομηδενιστές δεν «σηκώνουν μύγα στο σπαθί τους» και αν δουν στην ιστορία ορθόδοξο χριστιανό να φυγομαχεί… φρίττουν! Παρ’ όλ’ αυτά, ενώ οι αγιορείτες μοναχοί στην επανάσταση της Χαλκιδικής του 1821 πήραν τα όπλα, επιτέθηκαν στους Τούρκους, αλλά έπαθαν πανωλεθρία, υποχώρησαν και συνθηκολόγησαν (όπως και οι περισσότεροι επαναστάτες στη Χαλκιδική), εντούτοις και πάλι τους χαρακτηρίζουν «προδότες», επειδή φαίνεται δεν κάθισαν να τους σφάξουν μέχρι τον τελευταίο…

Ταυτόχρονα όμως οι τόσο «ηρωικοί» στα λόγια εθνομηδενιστές, έχουν ως εξέχοντα πρότυπα τον Αδαμάντιο Κοραή, που ως τον θάνατο του δεν ήρθε ούτε για βόλτα απ’ το Παρίσι στην ταλαίπωρη Ελλάδα[1], αλλά και τον Ανώνυμο της Ελληνικής Νομαρχίας, για τον οποίο ακόμη και ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης δεν κρατιέται και γράφει: «Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι και ο ίδιος ο Ανώνυμος πατριώτης θα μπορούσε να κατηγορηθεί για την ίδια ηθική αποτυχία, αφού ζούσε στην Ιταλία και εξαπέλυε τους μύδρους του κατά της τυραννίας και της διαφθοράς απ' έξω»[2].

Εδώ λοιπόν έρχεται ο κατάλληλος χώρος για μια εισαγωγή στα όσα θα παραθέσουμε σχετικά με την Άλωση, καθώς ο ιστορικός της Άλωσης Δούκας, «ουδ’ ηθέλησε να επιστρέψη εξ Εφέσου εις Κωνσταντινούπολη, προβλέπων ότι αργά ή γρήγορα οι Τούρκοι θα εξηπλούντο και θα κατέλυον την βυζαντινήν επικράτειαν»[3], παρέμεινε έτσι ασφαλής στην υπηρεσία των Γενοβέζων[4], και σαν τον Ανώνυμο της Ελληνικής Νομαρχίας προτίμησε ν’ ασκεί κριτική εκ του ασφαλούς και ν’ αφήσει τους άλλους να πεθαίνουν…

Κι όμως, όλοι αποδέχτηκαν χωρίς επιφυλάξεις το υβρεολόγιο του Ενωτικού Δούκα κατά του Ανθενωτικού Σχολαρίου, και κανείς δεν αναγνώρισε τον ηρωισμό του μελλοντικού Πατριάρχη που έμεινε μέχρι τέλους μέσα στην περικυκλωμένη από χιλιάδες μανιασμένους Οθωμανούς Κων/πολη, με αποτέλεσμα να αιχμαλωτιστεί, να φυλακιστεί και να πουληθεί ως σκλάβος στην Αδριανούπολη[5], τη στιγμή που με τις γνωριμίες που είχε ως υψηλόβαθμος αξιωματούχος θα μπορούσε να είχε φύγει προ πολλού από εκεί, όπως και οι 700 περίπου που φυγαδεύτηκαν τον Δεκέμβρη του 1452 διά θαλάσσης[6].

Ταυτόχρονα, όλοι αποδέχτηκαν χωρίς κριτική την περίφημη ρήση για το τουρκικόν φακιόλιον και την λατινικήν καλύπτραν που ο Δούκας την απέδωσε στον επίσης Ανθενωτικό Λουκά Νοταρά, φράση όμως αταίριαστη για τον μεγαλύτερο ήρωα της Άλωσης μαζί με τον Κων/νο Παλαιολόγο, στην αυτοθυσία και την προσφορά του οποίου θ’ αναφερθούμε στη συνέχεια.

Βεβαίως, οφείλουμε να κάνουμε μια παρένθεση και να πούμε ότι για την ιστορική ταλαιπωρία του Σχολαρίου, μεγάλη ευθύνη φέρει και ο παλαιότερος καθηγητής Πατρολογίας Κων/νος Μπόνης, ο οποίος στα 1953 έγραψε μελέτη για τον πρώτο μετά την Άλωση Πατριάρχη. Εκεί λοιπόν, όπως μας λέει ο ακούραστος μελετητής του Γενναδίου, π. Θεόδωρος Ζήσης (καθηγητής στη Θεολογική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), ο Μπόνης, αποδεχόμενος «τας θέσεις των δυτικών […] προσάπτει εις τον μέχρι τώρα εξυμνούμενον πατριάρχην τόσους προσβλητικούς και εξευτελιστικούς χαρακτηρισμούς όσους ούτε οι παπικοί θεολόγοι ετόλμησαν να διατυπώσουν»[7]! Και το χειρότερο όλων, τα συμπεράσματα του Μπόνη, πολλά από τα οποία στηρίχθηκαν σε νόθα έργα του Σχολαρίου και προέκυψαν από «ανεπαρκή μελέτην των κειμένων»[8], αναδημοσιεύτηκαν αυτούσια στο ομώνυμο λήμμα της Θρησκευτικής και Ηθικής Εγκυκλοπαίδειας, με αποτέλεσμα να παρασυρθεί πλήθος κόσμου.

Πάντως, ήδη από το 1950, ο Διονύσιος Ζακυθηνός χαρακτηρίζει ως πλανεμένες τις ακραίες κατά των Ανθενωτικών θέσεις[9], στα1954 ο καθ. Νικόλαος Τωμαδάκης κρίνει αρνητικά τα συμπεράσματα του Μπόνη και αποκαθιστά ως ένα βαθμό τον Γεννάδιο[10] και βεβαίως, από το 1980, κάθε επιστημονική βιβλιογραφία για τον Σχολάριο περιλαμβάνει απαραίτητα και την εμπεριστατωμένη μελέτη του π. Θεοδώρου Ζήση, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος. Βίος-συγγράμματα-διδασκαλία» όπου στις πλέον των 550 σελίδων αναλύονται όλες οι πτυχές του βίου και του έργου του Γενναδίου με βάση τις πηγές. Έκτοτε, σταδιακά, αρκετά λήμματα λεξικών και εγκυκλοπαιδειών παρουσιάζουν μία περισσότερο ισορροπημένη βιογραφία του Σχολαρίου.

Στα πλαίσια αυτά, το γεγονός ότι ο Δούκας είναι Ενωτικός και απεχθάνεται τους Ανθενωτικούς παίζει σημαντικό ρόλο στην αξιολόγηση κάποιων ζητημάτων. Δεν είναι λοιπόν δυνατόν, από το 1936 να έχουμε στα χέρια μας οχτώ τόμους με πολύτιμες πηγές από τα έργα του Σχολαρίου, και να υπάρχουν ακόμα άνθρωποι που επιμένουν να ερμηνεύουν μέσα από τα εχθρικά μάτια του Δούκα τον Σχολάριο, χωρίς να δουν τις σημαντικές μαρτυρίες που μας παρέχουν κυρίως οι επίσημες επιστολές του ιδίου.

 

3. Μύθος 1^ος υπό εξέταση: Ο ιστορικός της Άλωσης, [Μιχαήλ] Δούκας, ήταν άραγε αντικειμενικός με τον Σχολάριο και τους Ανθενωτικούς; Αληθεύει ότι «μέχρι την τελευταία στιγμή» ο λαός διχαζόταν εξαιτίας του Σχολαρίου, ο οποίος μάλιστα, σύμφωνα με την Ελένη Αρβελέρ, «τοιχοκόλλησε» και «ανάθεμα» κατά του Κων/νου Παλαιολόγου την ώρα που ο Αυτοκράτορας με τους Γενουάτες αμύνονταν κατά των Τούρκων;

Τεκμήριο Α΄ - Απόσπασμα της ιστορίας του Δούκα όπου φαίνεται η απέχθεια του για τους Ανθενωτικούς και τον Σχολάριο:

(Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453)», ανατύπωση 2ης έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1993 (c1953), σελ. 48-49)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Πιστεύουμε πως το παραπάνω απόσπασμα δικαιολογεί απόλυτα τις επιφυλάξεις της βιβλιογραφίας που θα δούμε στη συνέχεια, σχετικά με τη μονομέρεια του Δούκα και τη συκοφαντική του διάθεση κατά του Σχολαρίου.

Για τον Δούκα, οι Ανθενωτικοί είναι το «σχισματικόν μέρος» ενώ «Χριστιανούς» ονομάζει μόνο τους Ενωτικούς, οι οποίοι ως «καλοί άνθρωποι» προσεύχονται στον Θεό μέσα στην Εκκλησία μαζί με τον παπικό Καρδινάλιο, υιοθετώντας «τον της Ενώσεως όρον», στα πλαίσια μιας «θείας και ιεράς μυσταγωγίας».

Αντιθέτως, οι περιγραφές του Δούκα για τους Ανθενωτικούς συγκρούονται με την κοινή λογική:

Οι Ανθενωτικοί, οι οποίοι συναναστρέφονται με τον Γεννάδιο (μοναχός πλέον από το 1450[11]), είναι «ο χυδαίος ουν και αγοραίος λαός» που αμέσως μόλις φεύγουν «εκ της αυλής του μοναστηρίου», κρατώντας μπουκάλια με «άκρατο οίνο» στα χέρια(!) πηγαίνουν στα καπηλειά(!) όπου πίνουν κρασί προσευχόμενοι στην Παναγία να τους βοηθήσει!

Για να κατανοήσουν καλύτερα οι αναγνώστες το υβρεολόγιο αυτό, να πούμε ότι όχι μόνο στην αρχαιότητα, αλλά και στις βυζαντινές πηγές, ο άκρατος οίνος συνδέεται με το μεθύσι: «… επότισεν αυτούς ποτήριον οίνου ακράτου, εις μέθην ήγαγε τον απ’ έσχατου της γης τον παίοντα ισχυρώς»[12]. Ακόμα χειρότερα όμως, ο Δούκας ισχυρίζεται πως οι Ανθενωτικοί μεθούσαν στα καπηλειά, χώροι μονίμως φορτισμένοι αρνητικά, που στις βυζαντινές πηγές θεωρούνταν στέκια των «πορνευομένων γυναικών» και γενικά των «ασέμνως βιούντων ανδρών τε και γυναικών»[13].

Άρα λοιπόν, κατά το «δείξε μου τον φίλο σου να σου πω ποιος είσαι», το υβρεολόγιο του Δούκα είναι επίτηδες διαμορφωμένο ώστε να συμπαρασύρει και τον Σχολάριο, ο οποίος μετατρέπεται σε ηγέτη και καθοδηγητή κάποιων ανήθικων και βλάσφημων μπεκρήδων, που αντί να προσεύχονται στους ναούς, ζητούν τη μεσολάβηση της Παναγίας την ώρα που μεθοκοπούν στα καπηλειά…

Δηλαδή, τι άλλη απόδειξη χρειάζονται κάποιοι ιστορικοί για να δουν με επιφύλαξη τις καταγγελίες του Δούκα κατά του Σχολαρίου και των Ανθενωτικών;
 

Τεκμήριο Β΄ - Ο Δούκας συκοφαντεί τον Σχολάριο, αποδίδοντάς του ανύπαρκτες προφητείες για την Άλωση:

(Αντιπαραβολή της περιγραφής του Δούκα (Τωμαδάκης, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 48) με το πραγματικό θυροκολλημένο κείμενο του Σχολαρίου (Λάμπρος Σπυρίδων, «Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά», τόμ. Β΄, τεύχ. Α΄, εν Αθήναις-Λειψία 1912, σελ. 120-121))

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Όπως βλέπουμε, στον Δούκα δεν αρκεί το έμμεσο υβρεολόγιο, αλλά επιστρατεύει και τη συκοφαντία, και έτσι, με τρόπο απαράδεκτο βάζει στο στόμα του Σχολαρίου δύο προφητείες που δεν υπάρχουν στο πρωτότυπο οι οποίες σκοπό έχουν να δείξουν ότι για τον Γεννάδιο, ανεξάρτητα από την πραγματοποίηση της Ένωσης (η Ενωτική λειτουργία έγινε 40 ημέρες μετά), η Άλωση ήταν δήθεν αναπόφευκτη: η Πόλη «μέλλει φθαρήναι», και η αιχμαλωσία «μέλλει γενέσθαι εις υμάς»!

Αυτή τη συκοφαντία όφειλαν να την δουν οι ιστορικοί διότι το θυροκολλημένο κείμενο του Σχολαρίου σώζεται και μπορεί οποιοσδήποτε να το μελετήσει. Ασφαλώς, βλέπουμε ένα κείμενο εξαιρετικά φορτισμένο που έγραψε ο Σχολάριος αμέσως μετά την άφιξη του παπικού εκπροσώπου, όμως όσο κι αν παρουσιάζει την κατάσταση δύσκολη, κάθε απώλεια που αναφέρει δεν τη θεωρεί αναπόφευκτη (γράφει π.χ. «μη αφής τους ανθρώπους τούτους το πτώμα τούτο πεσείν [=μην τους αφήσεις να πέσουν σε αυτό το παράπτωμα/αμάρτημα]», «δικαίωσον μάλλον αυτήν χωρίς του απολέσθαι ημάς») και τη συσχετίζει διαρκώς με την εγκατάλειψη της πίστης στον Θεό για την οποία οι άνθρωποι έχουν χρόνο να το ξανασκεφτούν και να μην την πραγματοποιήσουν («δος αυτοίς ακοάς, ίνα ακούσωσιν»).

Οι παραχαράξεις του Δούκα παίζουν μεγάλο ρόλο, διότι ο Σχολάριος, ουσιαστικά γράφει: «Μην εγκαταλείψουμε την πίστη μας, ώστε να διατηρήσουμε τις ελπίδες μας απέναντι στον κίνδυνο που μας απειλεί».

Ενώ ο Δούκας το διαστρέφει: «Η Άλωση θα γίνει έτσι κι αλλιώς, οπότε, ας μην χάσουμε και την πίστη μας μαζί με την Πόλη».

Το ύφος λοιπόν του κειμένου απέχει από τις μοιρολατρικές προφητείες που εφευρίσκει ο Δούκας.

Εδώ να θυμίσουμε ότι η Ελένη Αρβελέρ δεν ακριβολογεί λέγοντας πως, «όταν ο Παλαιολόγος πολεμάει τους Τούρκους […] ο Γεώργιος Σχολάριος, πρώτος Πατριάρχης μετά την Άλωση τοιχοκολλούσε ανάθεμα εναντίον του Παλαιολόγου»!

Πρώτον, είναι φανερό ότι το κείμενο του Σχολαρίου δεν περιέχει κανένα απολύτως «ανάθεμα» κατά του αυτοκράτορα, ούτε μεταφορικά, αλλά ούτε και κυριολεκτικά, καθώς ο Γεννάδιος ήταν τότε ένας απλός μοναχός, άρα και να ήθελε, δεν μπορούσε να αφορίσει/αναθεματίσει κανέναν…

Επίσης, τίποτα δεν «τοιχοκόλλησε» ο Σχολάριος την ώρα που ο Παλαιολόγος πολεμούσε, διότι το θυροκολλημένο κείμενο έχει ημερομηνία 1^η Νοεμβρίου 1452 και μεσολαβούν μήνες μέχρι την τουρκική επίθεση. Κι ας μην επικαλεστεί κάποιος τη δικαιολογία ότι το διάστημα ήταν μικρό. Σίγουρα δεν ήταν μεγάλο, όμως η Κων/πολη παλαιότερα, σε ένα παρόμοιο χρονικό διάστημα είχε καταφέρει να προετοιμαστεί και ν’ αποκρούσει επιτυχώς πολιορκία και επίθεση των Αράβων, και επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι βυζαντινοί πραγματοποίησαν την Ενωτική Λειτουργία στις 12 Δεκεμβρίου, ακριβώς επειδή πίστευαν ότι προλάβαιναν να σωθούν. Απλά, οι «τεράστιες» παπικές δυνάμεις δεν έφτασαν ποτέ, και έτσι, αντί οι ιστορικοί μας να κατηγορήσουν ως μοναδικό υπεύθυνο τον παραμυθά Πάπα, προτίμησαν να συκοφαντήσουν τον Γεννάδιο όπως ακριβώς έκανε και ο Δούκας. Όμως, ο Δούκας έχει και μια δικαιολογία, αφού ήταν υπάλληλος σε παπικούς όταν έγραφε την ιστορία του. Οι σημερινοί ιστορικοί όμως, ποια δικαιολογία έχουν;

Επιπλέον, στο θυροκολλημένο κείμενο βλέπουμε και αυτό που επιβεβαιώνεται από άλλες μαρτυρίες· με τον τρόπο που γράφει ο Σχολάριος φαίνεται να είναι πλέον απομονωμένος:

«Βλασφημείτε κατ’ εμού και απειλείτε … φονεύσητέ με … μηδέν με πειράζετε πλέον, άνθρωποι».

Άρα, στο κείμενο αυτό πουθενά δεν υπονοούνται τα πλήθη των… «ανήθικων μεθυσμένων» που φαντάζεται ο Δούκας, γεγονός για το οποίο διαθέτουμε άλλες δύο ατράνταχτες αποδείξεις που θα παρουσιάσουμε παρακάτω.

Ακόμα και αυτές όμως οι παραχαράξεις, δεν είναι τίποτα μπροστά στην μέγιστη απάτη που διαπράττει ο Δούκας, ο οποίος αποκρύπτει το ηπιότατο και νηφάλιο κείμενο του Σχολαρίου που θα δούμε στη συνέχεια, το οποίο μοιράζεται σε ολόκληρη την πόλη μόλις 25 ημέρες μετά (27 Νοεμβρίου), όπου ο μελλοντικός Πατριάρχης δηλώνει ότι θα ακούσει αυτούς που λένε ότι συμφέρον για όλους είναι να σιωπήσει!

Κι όμως, οι ιστορικοί μας αποφεύγουν μονίμως ν’ αναφέρουν ότι ο Σχολάριος έξι μήνες πριν την Άλωση έχει σταματήσει οριστικά τις δημόσιες τοποθετήσεις, αφήνει το πεδίο ελεύθερο, ανεμπόδιστα πλέον οι συμπολίτες του μπορούν να ελπίζουν στην παπική βοήθεια και έτσι, πραγματοποιούν την Ενωτική Λειτουργία στις 12 Δεκεμβρίου.

Διαβάστε το παρακάτω τεκμήριο, και βεβαιωθείτε ότι τελικά, κάποιοι γράφουν ιστορία όχι από τις πηγές, αλλά από το μυαλό τους…

 

Τεκμήριο Γ΄ - Ο Δούκας αποκρύπτει ότι ο Σχολάριος, αρκετούς μήνες πριν την Άλωση και πριν από την Ενωτική Λειτουργία όχι μόνο δεν διχάζει, αλλά με μια δημόσια εξομολόγηση, αφήνει το πεδίο ανοιχτό στις πρωτοβουλίες και την επιρροή των Ενωτικών:

(Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα τα ευρισκόμενα» (Oeuvres Completes de Georges Scholarios), τόμ. 3, Paris 1930, σελ. 171-174)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Το παραπάνω τεκμήριο είναι αποκαλυπτικό για τη στάση του Δούκα. Πώς είναι δυνατόν, να γνωρίζει ο Δούκας το θυροκολλημένο κείμενο της 1^ης Νοεμβρίου και να μην γνωρίζει το κείμενο της 27^ης Νοεμβρίου που έγινε… φέιγ βολάν σε ολόκληρη την πόλη;! Αν όμως το γνωρίζει και το αποκρύπτει, τότε εγκληματεί κατά της ιστορίας, διότι θυσιάζει τον Σχολάριο ως «αποδιοπομπαίο τράγο» παρουσιάζοντας τον σαν παράγοντα διχασμού δήθεν έως την «τελευταία στιγμή», για να αποκρύψει ότι οι Ενωτικοί είχαν πλέον την πρωτοβουλία, αλλά τελικά τους διέψευσε και τους εξέθεσε ο Πάπας…

Και η Ελένη Αρβελέρ; Πώς ξέχασε αυτό το σπουδαίο κείμενο που μεταβάλλει 180 μοίρες τις εντυπώσεις μας για τον Σχολάριο;

Όσο για τους «αφορισμούς» κατά του αυτοκράτορα που αναφέρει η γνωστή βυζαντινολόγος, βλέπουμε κι εδώ ότι αποδεικνύονται ανύπαρκτοι. Αντίθετα, ο Σχολάριος εξομολογείται δημόσια την αγάπη του για την Πατρίδα και τον Αυτοκράτορα, και μάλιστα ενόρκως, με αντάλλαγμα τον κολασμό του («μη συγχωρήσαι μοι τας αμαρτίας ο Κύριος»)!

Είναι επίσης φανερό ότι ο φόβος έχει κυριεύσει τις τάξεις των πολιτών. Πλέον, «οι πολλοί» είναι αυτοί που του ζητούν να σιωπήσει διότι αυτό, λένε, είναι για το συμφέρον όλων. Και ο Σχολάριος, υπακούει! Εξακολουθεί να διαφωνεί με μια πλασματική Ένωση, επιθυμεί μόνο την πραγματική, δογματική Ένωση, όμως παραδέχεται, «ουκ έπεισα». Από εδώ και πέρα λοιπόν παραδίδει τη σκυτάλη στους Ενωτικούς: «από ταύτης της ημέρας εγώ σιωπώ, υμείς ποιείτε ως βούλεσθε, η πίστις ελευθέρα εστί».

Και τα τεκμήρια αυτά δεν είναι τα μόνα που διαψεύδουν την πλαστή εικόνα του Σχολαρίου που «διχάζει» έως το τέλος… Παραθέτουμε και τα επόμενα.

 

Τεκμήριο Δ΄ - Η απομόνωση του Σχολαρίου μήνες πριν από την Άλωση επιβεβαιώνεται. Ο Κριτόβουλος πιστοποιεί πως η πόλη προετοιμάζεται για άμυνα χωρίς διχασμούς:

 (Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα … », τόμ. 3, ό.π., σελ. 174.178)

 

Εδώ λοιπόν βλέπουμε επίσημη επιστολή που μας βεβαιώνει για μία ακόμη φορά ότι ο Σχολάριος όχι μόνο δεν «διχάζει», αλλά βρίσκεται απομονωμένος τηρώντας την υπόσχεση που έδωσε στις 27 Νοεμβρίου. Αφήνουμε τα σχόλια για τον καθ. Θεόδωρο Ζήση:

(Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος. Βίος-συγγράμματα-διδασκαλία», Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 196)

 

Αυτή λοιπόν είναι η αλήθεια για τον Σχολάριο[14]…

Και πώς να ήταν διαφορετικά; Οι δύσκολες αποφάσεις είναι πάντα για τους λίγους. Οι περισσότεροι είχαν ήδη επηρεαστεί από την αναμονή της σφοδρής επίθεσης και σκέφτονταν πλέον τις ζωές τις δικές τους και των παιδιών τους. Και ο Αυτοκράτορας Ανθενωτικός ήταν, όμως αν υπήρχε μία ελπίδα σωτηρίας του λαού του, έστω και ψεύτικη, δεν μπορούσε να μην την αναζητήσει. Σε τόσο οριακές καταστάσεις λοιπόν, κανείς διχασμός δεν χωρά. Και αυτό μαρτυρά ο ιστορικός της Άλωσης, Κριτόβουλος. Οι Κωνσταντινουπολίτες, «εκδεχόμενοι την άφιξιν του τυράννου εν έαρι»[15], πριν ακόμα φτάσουν οι λιγοστοί Γενουάτες μισθοφόροι (Γενάρης 1453), προσπαθούν πυρετωδώς να καλύψουν συγκεκριμένες πρακτικές ανάγκες και κενά στην άμυνα ενώ στέλνουν διαρκώς αιτήματα για βοήθεια προς κάθε κατεύθυνση:

 

(Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 102)

 

Όπως βλέπουμε, κανείς δεν διχάζει τον λαό. Οι πάντες προετοιμάζονται για το κακό που θα ξεσπάσει, και πλέον τα μάτια όλων είναι στραμμένα στον Πάπα και τη βοήθεια που υποσχέθηκε στις 6 Ιουλίου 1439 με την υπογραφή του Ενωτικού Όρου και επαναβεβαίωσε ο Πάπας Νικόλαος Ε΄ στην (εκβιαστική) επιστολή που έστειλε στον Κων/νο Παλαιολόγο ενάμιση περίπου χρόνο πριν την Άλωση.

 Η μελέτη των πηγών λοιπόν, δεν αφήνει αμφιβολία: τα περί «ηττοπαθών» και «φανατικών» που «διχάζουν» έως την τελευταία στιγμή αποτελούν ανιστόρητα παραμύθια χωρίς καμία βάση. Μάλιστα, από τα επόμενα βιβλιογραφικά τεκμήρια γίνεται φανερό ότι η μονομέρεια του Δούκα είναι γνωστή και η αδικία που προκύπτει για τους Ανθενωτικούς έχει να κάνει και με την άγνοια που υπάρχει για τις μαρτυρίες από το έργο του Σχολαρίου.

 

Τεκμήριο Ε΄ - Οι κατηγορίες που απευθύνει ο Δούκας είναι είτε αβάσιμες, είτε μονομερείς και αδικούν τον Σχολάριο και τους Ανθενωτικούς:

(Χ. Γ. Πατρινέλης, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τόμ. 2, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1990, σελ. 407βγ)

 

(«Γεννάδιος ο Β΄, Γεώργιος Κούρτεσης Σχολάριος, 1454-1456», Μεγάλη Ορθόδοξη Χριστιανική Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. Ε΄ (2012), σελ. 67αβ)

 

(Ζακυθηνός Διονύσιος, «Ιδεολογικαί συγκρούσεις εις την πολιορκουμένην Κωνσταντινούπολιν», «Νέα Εστία», Τομος ΜΖ΄, τεύχ. 551 (ΙΟΥΝΙΟΣ 1950), σελ. 797-798)

 

Κλείνοντας την πρώτη αυτή ενότητα, αποδείξαμε ότι περιθώρια για δικαιολογίες και για συκοφαντίες κατά του Σχολαρίου δεν υπάρχουν. Τα τεκμήρια, και μάλιστα εικονογραφημένα, είναι εκεί αδιάψευστα…

 

4. Μύθος 2^ος υπό εξέταση: Ήταν άραγε οι Ανθενωτικοί κάποιοι «φιλότουρκοι», που κάθονταν άπραγοι, περιμένοντας απλά την επιβεβαίωση «προφητειών» για το τέλος της Πόλης;

Τεκμήριο Α΄ - Ο Ιωσήφ Βρυέννιος, αντιπαπικός και πνευματικός διδάσκαλος του Μάρκου Ευγενικού και του Σχολαρίου, βλέπει έγκαιρα τον κίνδυνο της τουρκικής εξάπλωσης και προσπαθεί να μεταγγίσει αισθήματα φιλοπατρίας στην ηγεσία της Πόλης:

 (Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π, σελ. 246-250)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Επειδή η ομιλία είναι εκτενής, προτιμήσαμε να παρουσιάσουμε τα ουσιώδη μέσα από τις σύντομες περιλήψεις που έχει παρεμβάλει ο Νικόλαος Τωμαδάκης. Κρατήσαμε βέβαια στο πρωτότυπο την αναφορά στους Αρχαίους Έλληνες ήρωες για να κατανοήσουν κάποιοι τι σημαίνει ελληνική εθνική ταυτότητα για την εποχή εκείνη: η ελληνική παιδεία έχει αποδώσει το φορτίο της. Το παράδειγμα των αρχαίων ελλήνων ηρώων ηλεκτρίζει και φορτίζει συναισθηματικά μια ομιλία που σκοπό έχει να διαχωρίσει το «εμείς» από τους βάρβαρους επιτιθέμενους…

Επιπλέον, είναι φανερό πως η αγάπη για την πατρίδα, τους πολίτες και την πίστη, είναι υπεράνω όλων. Όλα πρέπει να προστατευθούν. Και δεν θα γλυτώσουν περιμένοντας απλά τη βοήθεια του Θεού και της Παναγίας, αλλά πρώτα οι άνθρωποι οφείλουν να πράξουν αυτό που τους αναλογεί.

Όπως βλέπουμε, ο Ιωσήφ Βρυέννιος εκφωνεί λόγο θερμά πατριωτικό. Δυστυχώς, οι αποδομητές λόγω της ιδεοληψίας τους, περιγράφουν διαρκώς τους ανθενωτικούς σαν μονοδιάστατες και εκτός πραγματικότητας καρικατούρες, σαν ανθρωπάκια που κάθονται άπρακτα περιμένοντας τα πάντα από τον Θεό, πνιγμένοι μονίμως σε μια ηττοπάθεια, δουλικότητα και προφητολογία. Πώς όμως είναι δυνατόν οι ακραίες αυτές περιγραφές, να χαρακτηρίζουν εκείνους που απέναντι σε ένα ανεπανάληπτο πλήθος εχθρών, κράτησαν ζωντανή μια αυτοκρατορία επί 1.130 χρόνια, την μακροβιότερη στον γεωγραφικό αυτό χώρο;…

 

Τεκμήριο Β΄ - Ο Σχολάριος πιστεύει ότι από μόνες τους οι καλλίφωνες ψαλμωδίες δεν πρόκειται να σώσουν την Πόλη από τον κίνδυνο, αλλά η ελπίδα διατηρείται μόνο αν υπάρχει γνήσια ευσέβεια και ταυτόχρονα οι άνθρωποι πράξουν «πάντα τα δυνατά»:

(Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα …», τόμ. 3, ό.π., σελ. 149-150.161)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Παρατηρούμε την πλήρη συμφωνία του Σχολαρίου με τον πνευματικό του πατέρα, Ιωσήφ Βρυέννιο: οι ψαλμωδίες δεν αρκούν και οι άνθρωποι δεν μπορούν να ελπίζουν στη βοήθεια του Θεού, αν δεν είναι βέβαιοι ότι προετοιμάστηκαν καλά για την αντιμετώπιση των κινδύνων, «πάντα τα δυνατά πράττοντας».

Ταυτόχρονα, μαζί με τις πράξεις χρειάζεται και η γνήσια ευσέβεια. Φυσικά θα κάνουμε ό,τι είναι δυνατό για να σώσουμε την πόλη, όμως, σε κάθε περίπτωση μαζί με τον Θεό. Διότι όπως γνωρίζουμε, σε κάθε εποχή, ο άνθρωπος έχει ανάγκη να διεξάγει δίκαιους αγώνες. Από την Αρχαία Ελλάδα έως και το Βυζάντιο και από την Τουρκοκρατία μέχρι τον πόλεμο του ‘40, το ιδανικό ξεκίνημα ενός αγώνα μέχρις εσχάτων δεν θα μπορούσε ποτέ να συνοδεύεται από μια -συνειδητή τουλάχιστον- βλασφημία προς τον Θεό:

«χρη πειράσθαι [πειρώ = προσπαθώ] μετά Θεού σώζειν την πόλιν».

Άλλωστε, και οι Ενωτικοί αντίστοιχα, δεν θεωρούσαν ότι με τις πράξεις τους βλασφημούσαν τον Θεό αλλά είχαν ως δικαιολογία προς τον εαυτό τους την επανένωση της Εκκλησίας του Χριστού.

 

Τεκμήριο Γ΄ - Σύμφωνα με τον Σχολάριο, υποχρέωση όλων είναι να μην κοιτούν μόνο τον εαυτό τους και την περιουσία τους, διότι όσοι αδιαφορούν για την προστασία της πατρίδας αμαρτάνουν απέναντι στους νόμους της πολιτείας, αλλά και απέναντι στον Θεό:

(Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα …» τόμ. 3, ό.π., σελ. 152.157)

 

 Σχόλια και διευκρινήσεις:

Είναι πια φανερό ότι οι κατηγόριες περί «φιλοτουρκισμού» αποτελούν μια φτηνή πολεμική κατά των Ανθενωτικών. Για τον Σχολάριο, κάθε άνθρωπος που δεν κάνει τα πάντα για να υπερασπίσει την πατρίδα του και τον λαό της, προδίδει τον ίδιο τον Θεό και γίνεται άξιος της Κολάσεως. Αυτή άλλωστε είναι η γνήσια Πατερική στάση όλων των αιώνων.

Βλέπουμε επίσης πως ο Σχολάριος επιμένει να μιλά για τους πλουσίους, οι οποίοι όπως φαίνεται περίμεναν τους Λατίνους να σώσουν αυτούς και τις περιουσίες τους, ώστε να μην δαπανήσουν τίποτα για την άμυνα της πόλης. Μάλιστα, στο επόμενο τεκμήριο βλέπουμε ότι και ο Ιωσήφ Βρυέννιος επισημαίνει το ίδιο μόνιμο πρόβλημα: οι πλούσιοι, όσο περισσότερα χρήματα είχαν, τόσο λιγότερα ήθελαν να ξοδέψουν για το κοινό καλό.

(Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 248-249)

 

Τεκμήριο Δ΄ - Ο Σχολάριος βλέπει ότι οι δυτικοί δεν θα βοηθήσουν. Όμως, οι Ενωτικοί αποκοιμίζουν τον λαό με ψεύτικες υποσχέσεις και μύθους ότι χωρίς κόπο και θυσίες αρκούν τα λεφτά του Πάπα για να τους σώσουν από τους Τούρκους:

(Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα … », τόμ. 4, ό.π., σελ. 499)

 

Τεκμήριο Ε΄ - Οι Ενωτικοί παραδέχονται ότι ζούσαν με τα ψέματα περί της δήθεν δυτικής βοήθειας, και ταυτόχρονα ομολογούν την φιλοπατρία και γενναιότητα των Ανθενωτικών, οι οποίοι θέλουν ν’ αντιμετωπίσουν τους Τούρκους με τις δικές τους δυνάμεις, διότι καμία παπική βοήθεια δεν θα έρθει:

(Λάμπρος Σπυρίδων, «Αργυροπούλεια», τύπ. Π.Δ. Σακελλαρίου, εν Αθήναις 1910, σελ. 47. Απόδοση αποσπάσματος στα Ν. Ελληνικά από το: Ρεράκης Ηρακλής, «Ο Διάλογος Ανατολής & Δύσεως για την ένωση των εκκλησιών το ιε' αιώνα κατά τον Ιωάννη Ευγενικό» (διδακτ. διατριβή), Θεσσαλονίκη 1985, σελ. 75)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Εδώ βρίσκεται μία από τις μεγαλύτερες διαψεύσεις όσων ιστορικών επιτίθενται στους Ανθενωτικούς. Η ομολογία ενός Ενωτικού για την φιλοπατρία και το αγωνιστικό πνεύμα των Ανθενωτικών βάζει οριστικά τέλος στα παραμύθια που έχουμε πια κουραστεί ν’ ακούμε. Και βεβαίως, οι Ανθενωτικοί ήταν αυτοί που έβλεπαν τα πράγματα ρεαλιστικά και αποδείχτηκαν ορθοί στις προβλέψεις τους: οι δυτικοί δεν θα βοηθήσουν! Έτσι κι έγινε. Και θα δούμε παρακάτω τις ιστορικές αποδείξεις ότι οι Ανθενωτικοί δεν ήταν… μελλοντολόγοι, απλά οι Ενωτικοί δεν ήθελαν να δουν αυτό που φαινόταν πεντακάθαρα από τις δύο μεγάλες ήττες της Δύσης απέναντι στους Τούρκους, στα 1396 και στα 1444.

Γι’ αυτό λοιπόν, είναι σημαντικότατη η ομολογία του Ενωτικού Ιωάννη Αργυρόπουλου ότι δική τους ήταν η ευθύνη για την απραξία και την διασπορά ψεύτικων ελπίδων σχετικά με την υποτιθέμενη «περιουσία της των Εσπερίων δυνάμεως»!

Επίσης, από τις ομιλίες του Ιωσήφ Βρυεννίου, αλλά και απ’ όσα γράφει ο Σχολάριος, προκύπτει αβίαστα ότι οι ενέργειες των ηγετικών τάξεων θα έπρεπε να επικεντρωθούν σε μια εκστρατεία πειθούς ώστε οι πλούσιοι άρχοντες και οι έμποροι να δαπανήσουν μέρος της περιουσίας τους για την άμυνα της πόλης και φυσικά για την πρόσληψη μισθοφόρων. Ο Ιωσήφ Βρυέννιος στη δημόσια ομιλία του είδαμε να λέει ότι οι χορηγίες 10 μόνο πλουσίων, θα επαρκούσαν για την αναστήλωση των τειχών! Ποιοι λοιπόν είχαν συμφέρον να περιμένουν άπρακτοι την ανέξοδη βοήθεια των δυτικών; Η περιγραφή του καθ. Θεοδώρου Ζήση είναι ρεαλιστική και αποκαλυπτική:

(Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος …», ό.π., σελ. 187)

 

Τεκμήριο ΣΤ΄ - Συνολική εκτίμηση της στάσης του Σχολαρίου μέσα από τις πηγές, ο οποίος αποδεικνύεται ένας ρεαλιστής πατριώτης και ουδόλως ηττοπαθής ή «φιλότουρκος»:

(Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος …», ό.π., σελ. 191-192)

 

Τι έφταιξε λοιπόν και έχουμε σήμερα την διάδοση μιας ιστορίας ακριβώς αντίστροφης από την πραγματική; Ασφαλώς έφταιξε ο γνωστός συνδυασμός ιδεολογικών προκαταλήψεων και άρνησης μελέτης των πηγών: Η ξένη ιστοριογραφία φυσικά ακολουθεί τη θέαση της ιστορίας από την πλευρά της Δύσης, ενώ η δική μας ιστοριογραφία με έναν συνδυασμό στείρας μίμησης και εθνομηδενιστικού αντικληρικαλισμού, με τον τρόπο που κατάφερε να διασπείρει φήμες για την ανυπαρξία του «Κρυφού Σχολειού», έτσι κατάφερε να θάψει κάτω από βουνά λάσπης τον Σχολάριο και τους Ανθενωτικούς και να δικαιώσει τους μοναδικούς υπεύθυνους που ήταν οι πλανεμένοι από τον καιροσκόπο Πάπα, Ενωτικοί.

 

5. Μύθος 3^ος υπό εξέταση: Ήταν ποτέ δυνατόν, ο ήρωας Λουκάς Νοταράς (ανθενωτικός), να πει τη φράση που μας μετέφερε ο ιστορικός Δούκας (αλλά σφόδρα ενωτικός), «Κρειττότερόν εστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων, ή καλύπτραν λατινικήν»;

Τεκμήριο Α΄ - Σε μία από τις μεγαλύτερες συκοφαντίες της ιστορίας, ο Ανθενωτικός ήρωας Λουκάς Νοταράς, μετατρέπεται σε «φιλότουρκο» από τον Ενωτικό Δούκα, χωρίς όμως να γίνεται εύκολα αποδεκτό κάτι τέτοιο:

• (Τεκμήριο α) Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 53,58,61
• (Τεκμήριο β) Άμαντος Κωνσταντίνος, «Η άλωσις της Κωνσταντινουπόλεως», Πρακτικά Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 28 (1953), σελ. 229-230
•  (Τεκμήριο γ) Μουστάκας Κωνσταντίνος, «Μαμάϊμι. Η χρησμολογική παράδοση την εποχή της Άλωσης», στην «Αριάδνη» (ΕΕΦΣ Παν. Κρήτης), τόμ. 14 (2008), σελ. 146)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Οφείλουμε καταρχάς να ξεκινήσουμε μ’ ένα σχόλιο για τον λεγόμενο ψευδο-Σφραντζή και το έργο του με τίτλο Chronicon majus.

Όπως γράφει ο Νικ. Τωμαδάκης, «η ιστορική χρησιμότης του Majus εμειώθη τα μέγιστα, αφ’ ης ήρχισεν η έρευνα της γνησιότητός του» και καθώς «είναι δυνατόν να προσέθηκαν οι επεξεργασθέντες το χρονικόν, από πηγάς ξένας […] η χρήσις του χρονικού πρέπει να γίνεται μετά περισκέψεως»[16]. Με τις άλλες πηγές που είναι σύγχρονες της Άλωσης, ο Ψευδο-Σφραντζής παρουσιάζει σημαντικές αντιφάσεις[17]: για παράδειγμα, αντιμετωπίζει με κυνικότητα το φριχτό μαρτύριο της οικογένειας του Νοταρά ενώ μετατρέπει τον ίδιο σε φοβισμένο και φιλάργυρο[18], και ταυτόχρονα γελοιοποιεί και τον ηρωικό Ιουστινιάνη για τον οποίο αναφέρει πως μόλις είδε λίγο αίμα στο δεξί του πόδι παράτησε την μάχη για να σωθεί και έγινε αιτία της αμυντικής κατάρρευσης[19]!

Για τους λόγους αυτούς, από τους ιστορικούς αποφεύγεται «για την καταγραφή των γεγονότων ο Ψευδο-Σφραντζής, το λεγόμενο Chronicon majus, που η σύνταξή του αποδίδεται στο Μακάριο Μελισσηνό και τοποθετείται στα 1573-1575»[20].

 

Κατά συνέπεια, όπως προτείνουν οι ειδικοί, θα περιοριστούμε και εμείς στις άλλες ιστορικές διηγήσεις.

Βρισκόμαστε λοιπόν στο σημείο λίγο πριν αρχίσει η μεγάλη μάχη με τους Τούρκους. Οι πολίτες, όπως είδαμε από τον Κριτόβουλο, ήταν πλέον αφοσιωμένοι στα αμυντικά έργα και ο ηγέτης των Ανθενωτικών Σχολάριος έχει σιωπήσει εδώ και μήνες. Το γεγονός ότι ο Δούκας τιμά έστω και με δυο-τρεις φράσεις τον Ανθενωτικό Λουκά Νοταρά, δείχνει από μέρους του μια προσπάθεια να είναι αντικειμενικός με όσους τουλάχιστον δεν είχαν εμπλοκή στα θεολογικά, και όπως βλέπουμε στο εικονογραφημένο τεκμήριο, ο Κων/νος Παλαιολόγος, ο Ιουστινιάνης και ο Νοταράς (ο «μέγας Δούκας»), είναι οι ψυχές της άμυνας στην Κων/πολη. Και πώς να ήταν διαφορετικά, όταν ο Λουκάς Νοταράς όχι μόνο παρέμεινε με την οικογένεια του στην πολιορκημένη Πόλη, αλλά την υπερασπίστηκε στην πρώτη γραμμή με «πεντακοσίους» άνδρες στις διαταγές του[21], δαπάνησε μεγάλο μέρος της περιουσίας του για την ενίσχυση της άμυνας[22], και τελικά πέθανε μαρτυρικά, αφού όμως πρώτα είδε τον αιμοβόρο Μωάμεθ να διατάζει τον αποκεφαλισμό των παιδιών του[23]. Κι όμως, στον άνθρωπο αυτόν, ο Δούκας αποδίδει μία από τις γνωστότερες και ιδεολογικά φορτισμένες φράσεις της ιστορίας: «Κρειττότερόν εστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων, ή καλύπτραν λατινικήν» δηλ. είναι προτιμότερο να δω το μουσουλμανικό τουρμπάνι στο μέσο της Πόλης να βασιλεύει, παρά την παπική μίτρα.

Επειδή όμως από τα παραπάνω φαίνεται ότι εδώ κάτι δεν πάει καλά, γι’ αυτό χρωστάμε… ευγνωμοσύνη στον ιστορικό Δούκα, που με τις περιγραφές που αφορούν τον Λουκά Νοταρά πέφτει σε μια τρομερή αντίφαση, η οποία διαψεύδει κάθε πιθανότητα να είπε πράγματι ο Νοταράς τη φράση αυτή. Ο επόμενος στίχος που φαίνεται καθαρά και στο εικονογραφημένο τεκμήριο είναι χαρακτηριστικός:

«Ο δε μέγας δούκας […] εν τη πόλη περιεπόλευεν, θαρρύνων απανταχού τους στρατιώτας»!

 

Το ζήτημα λοιπόν που προκύπτει είναι σημαντικό: πώς θα δεχτούμε ότι ένας χαρισματικός ηγέτης, η ίδια η ψυχή της άμυνας, που γυρνά αδιάκοπα στις σκοπιές και τις πολεμίστρες για ν’ ανυψώσει το αγωνιστικό φρόνημα των ανδρών του κατά των Τούρκων, μετατρέπεται ξαφνικά σε έναν περιορισμένης νοημοσύνης ανόητο, που κάθεται και λέει δεξιά κι αριστερά πριν από τη μάχη, ότι τελικά, από τους Λατίνους, προτιμά να κατακτήσουν την πόλη οι Τούρκοι;!

Οφείλουμε λοιπόν να γνωρίζουμε ότι «οι ιστορικές πηγές […] ‘’ομιλούν’’»[24], αρκεί κάποιος να «θέτει ερωτήματα στις πηγές του»[25] και τότε, «κάθε πηγή […] αρχίζει να μιλά, να απαντά και να διδάσκει»[26]. Όταν λοιπόν τα ερωτήματα αυτά προέρχονται από δόκιμους ιστορικούς όπως ο Κων/νος Άμαντος, τότε οι απαντήσεις γίνονται προφανείς: Θα ήταν αδύνατον να ειπωθεί μια τέτοια φράση από τον Λουκά Νοταρά, καθώς είναι εντελώς ασύνδετη με την ηρωική στάση του κατά την Άλωση, αλλά και με τα όσα έπαθε από τους Τούρκους.

Και βεβαίως, ο Κων/νος Μουστάκας δίνει μια εξαιρετικά πιθανή λύση στο πρόβλημα· ο Δούκας έγραψε την ιστορία του ευρισκόμενος σε κτήσεις λατινικές με υπηκόους ορθοδόξους. Ήταν λοιπόν απαραίτητο, η διήγηση του Δούκα να περιέχει εκείνα τα στοιχεία που θα ενίσχυαν τη συσπείρωση των ορθόδοξων γύρω από τους δυτικούς ηγεμόνες, μπροστά στον τουρκικό κίνδυνο.

 

6. Μύθος 4^ος υπό εξέταση: Είχαν άραγε δίκιο οι Ανθενωτικοί που υποστήριζαν ότι οι ελπίδες που μοίραζαν οι Λατίνοι ήταν ψεύτικες; Ήταν ειλικρινής ο Πάπας στις υποσχέσεις του, και προσπάθησε πράγματι να βοηθήσει;

Τεκμήριο Α΄ - Περιγραφή των παπικών υποσχέσεων για βοήθεια, μετά την υπογραφή του Ενωτικού Όρου στη Φλωρεντία το 1439:

(Φούγιας Γ. Μεθόδιος, «Έλληνες και Λατίνοι», 2η έκδ., Αποστολική Διακονία, Αθήνα 1994, σελ. 357-358)

 

Από τα παραπάνω, δεν χρειάζεται να ειπωθεί ότι η τελευταία υπόσχεση ήταν η πιο αόριστη απ’ όλες αλλά και αυτή διατηρούσε ζωντανές τις μάταιες ελπίδες των Ενωτικών.

 

Τεκμήριο Β΄ - Η συντριβή των δυτικών δυνάμεων στη Νικόπολη της Βουλγαρίας το 1396 που συμπαρέσυρε στην καταστροφή και το Βυζάντιο, έβαζε ήδη σε αμφιβολία του Ανθενωτικούς:

(Πανεπιστήμιο του Καίμπριτζ, «Η Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», τόμ. Α΄, Μέλισσα, Αθήνα 1979 (c1966), σελ. 287α)

 

Τεκμήριο Γ΄ - Η συντριβή των σταυροφόρων στη Βάρνα το 1444. Εννέα χρόνια πριν την Άλωση, φαίνεται πλέον ξεκάθαρα ότι οι δυτικοί ούτε μπορούν, ούτε θέλουν να βοηθήσουν:

(Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμ. Θ', «Μεσοβυζαντινοί (1071-1204) & Υστεροβυζαντινοί χρόνοι (1204-1453)», Εκδοτική Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1980, σελ. 203-204)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Στην περίπτωση του 1444, δεν θα πρέπει να μας διαφύγει ότι τη σταυροφορία αυτή δεν την ξεκίνησε ο Πάπας! Ο Μουράτ ήταν αυτός που προκάλεσε τις πρώτες εχθροπραξίες με Σέρβους και Ούγγρους λόγω της κατάληψης των πλούσιων μεταλλείων αργύρου, και τον επόμενο χρόνο προσπάθησε ο Πάπας να εμπλακεί και ονόμασε την εκστρατεία αυτή «σταυροφορία». Και όπως βλέπουμε, «η δυτική Ευρώπη φαίνεται πως αδιαφόρησε στο κάλεσμα» του Πάπα…

Το αποτέλεσμα ήταν μια πανωλεθρία, που απέδειξε περίτρανα ότι οι Ενωτικοί ζούσαν σε μια εικονική πραγματικότητα περιμένοντας ότι μετά από εννέα μόλις χρόνια θα μπορούσε να διεξαχθεί άλλη μία σταυροφορία και μάλιστα πολύ ισχυρότερη. Οι αποδομητές οφείλουν να παραδεχθούν ότι η μόνη ρεαλιστική οπτική ήταν αυτή των Ανθενωτικών που γνώριζαν ότι τελικά θα αντιμετωπίσουν μόνοι Τούρκους.

 

Τεκμήριο Δ΄ - Οι συκοφαντίες κατά του Σχολαρίου, δεν είναι τίποτε άλλο παρά προσπάθεια των δυτικών να μεταθέσουν σε άλλους τις ευθύνες τους. Διότι, ο Πάπας με τους Ενωτικούς έμειναν οριστικά εκτεθειμένοι μετά την Ενωτική λειτουργία της 12^ης Δεκεμβρίου 1452 οπότε αποκαλύφθηκε ότι οι υποσχέσεις και οι ελπίδες ήταν ψεύτικες:

 (Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος …», ό.π., σελ. 18-19,197)

 

Τεκμήριο Ε΄ - Η Ελένη Αρβελέρ δικαιολογεί τον Πάπα και αναφέρεται στην αδυναμία αποστολής βοήθειας εκ μέρους του, όμως ο Σχολάριος αποκαλύπτει ότι ο Πάπας στην πραγματικότητα δεν ήθελε να βοηθήσει την Ανατολή:

(Τεκμήριο α) Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος …», ό.π., σελ. 187

Τεκμήριο β) Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα … », τόμ. 3, ό.π., σελ. 97)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Όπως γνωρίζουμε, στη συνέντευξη της η Ελένη Αρβελέρ διατύπωσε την άποψη ότι «ο Πάπας προσπάθησε να βοηθήσει. Διέθεσε τις ιντουλγκέντσιες, τα επί πληρωμή συγχωροχάρτια».

Η πραγματικότητα όμως είναι αμείλικτη και μας την θυμίζει ο Σχολάριος:

Ελπίδα όλων των Ανατολικών ήταν πως μετά τις υποχωρήσεις που έγιναν, ο Πάπας θα έκανε τις σχετικές ενέργειες για ν’ αποσύρει τους Λατίνους επισκόπους από τις ορθόδοξες ελληνικές περιοχές οι οποίες θα επέστρεφαν ξανά στη δικαιοδοσία της Ανατολής. Κι αν ακόμα δεν μπορούσε ο Πάπας να πείσει τους Λατίνους ηγεμόνες να τις εγκαταλείψουν, θα μπορούσε τουλάχιστον να δώσει εντολή ώστε τα εκκλησιαστικά έσοδα των περιοχών αυτών να πηγαίνουν στην Ανατολή, μια που ισχυριζόταν πως ήθελε να βοηθήσει το Βυζάντιο. Όμως ούτε καν αυτό δεν θέλησε να κάνει, και έτσι, καμία δικαιολογία δεν μπορεί να υπάρξει για τις παπικές μηχανορραφίες.

 

7. Μύθος 5^ος υπό εξέταση: Ήταν άραγε οι Ανθενωτικοί απλώς κάποιοι φανατικοί και συντηρητικοί «της Εκκλησίας», που κινούνταν ενάντια στα «προοδευτικά» ρεύματα της διανόησης;

Τεκμήριο Α΄ - Πρώτο ρεύμα μη εκκλησιαστικής διανόησης, ο παγανιστής φιλόσοφος Πλήθων Γεμιστός, κι όμως σφόδρα Ανθενωτικός. Δεν αποδέχτηκε ούτε καν να παραβρεθεί στην υπογραφή του Ενωτικού Όρου αποχωρώντας από τη Φλωρεντία μαζί με τον Σχολάριο:

(Sgouropoulos [βλ. Συρόπουλος] Silvestros, «Vera historia unionis non verae inter graicos et latinos», Hague 1660, σελ. 268)

 

Τεκμήριο Β΄ - Δεύτερο ρεύμα μη εκκλησιαστικής διανόησης, ο διαφωτιστής Αδαμάντιος Κοραής, ευγνωμονεί τους Ανθενωτικούς για το πείσμα τους (το οποίο λέει πως οι δυτικοί το υβρίζουν ως «δεισιδαιμονία») και τους αναγνωρίζει ως σωτήρες του ελληνισμού:

(Αδ. Κοραής, «Άτακτα», τόμ. Α΄, εν Παρισίοις 1828, σελ. κδ΄-κε΄ [Προλεγόμενα])

 

Τεκμήριο Γ΄ - Τρίτο ρεύμα διανόησης, αντιδυτικής και περισσότερο αντικληρικής από του Κοραή, ο Ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας δεν αφήνει καμιά αμφιβολία ότι δικαιώνει πολύ περισσότερο το πνεύμα των Ανθενωτικών από οποιοδήποτε άλλο:

(«Ελληνική Νομαρχία, Ητοι Λόγος Περί Ελευθερίας», εν Ιταλία 1806, σελ. 219-220)

 

Σχόλια και διευκρινήσεις:

Όπως βλέπουμε, οι αναφορές της Ελένης Αρβελέρ κατά των Ανθενωτικών, με το επιχείρημα ότι «η διανόηση ήθελε να είναι αναγεννησιακή, η Εκκλησία παρέμενε προσηλωμένη στα πάτρια κατά τρόπο φανατικό, αν όχι τίποτα παραπάνω» ηχούν ακατανόητες: Ποιο ήταν αυτό το ρεύμα «διανόησης» που δεν συμφωνούσε με τους Ανθενωτικούς; Ο μέγας διανοητής της εποχής του Σχολαρίου, τον οποίο ο Κ. Γεωργούλης ονομάζει «φιλόσοφο της Ελληνικής εσπεριακής αναγεννήσεως»[27], ήταν φυσικά ο Πλήθων Γεμιστός, και αυτός σε πλήρη ομοφωνία με τον Σχολάριο ήταν Ανθενωτικός (βλ. και ΕΔΩ)!

Το άλλο μεγάλο ρεύμα διανόησης, ήταν φυσικά ο Διαφωτισμός, και όμως ο ηγέτης των Ελλήνων Διαφωτιστών, ο Αδαμάντιος Κοραής εκφράζει ευγνωμοσύνη για τη στάση των Ανθενωτικών η οποία οδήγησε στη σωτηρία του ελληνισμού! Ακόμα και από τον υβριστή της Εκκλησίας, τον Ανώνυμο της Ελληνικής Νομαρχίας, κάποιο «πνεύμα» που θα μπορούσε να δικαιώσει τους Ενωτικούς δεν είναι δυνατόν να προκύψει.

Άρα, κατά την Ελένη Αρβελέρ, ποιο ρεύμα ελληνικής «διανόησης» είναι αυτό που υπολείπεται και δικαιώνει τους Ενωτικούς; Μήπως αυτό των πλουσίων που ήθελαν την Ένωση για να γλυτώσουν τα λεφτά τους;…

 

8. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ - Μύθος 6^ος υπό εξέταση: Από πού πηγάζουν οι ανυπόστατες φήμες ότι η Κων/πολη δεν αλώθηκε αλλά δήθεν «παραδόθηκε»;

Κλείνοντας το άρθρο μας, θεωρήσαμε καλό να κάνουμε και μια σύντομη αναφορά σε ένα ακόμη αλλοπρόσαλλο ζήτημα που ανακινούν διάφοροι κύκλοι κάθε τόσο, ιδιαίτερα στο διαδίκτυο και σε παραεπιστημονικά περιοδικά και βιβλιαρίδια. Οι κύκλοι αυτοί, ανήκουν στην ίδια ομάδα που αναφέραμε και στην αρχή, που μπορούν ανάλογα με την διάθεση της στιγμής να υποστηρίζουν εκ διαμέτρου αντίθετες απόψεις ταυτόχρονα. Έτσι, μπορούν να κατηγορούν τον Σχολάριο και τους Ανθενωτικούς και να τους χαρακτηρίζουν «προδότες» διότι με τη στάση τους οδήγησαν στην Άλωση της Πόλης, και την ίδια στιγμή μπορούν να λένε ότι η Πόλη δεν αλώθηκε, αλλά «η Εκκλησία» την παρέδωσε στους Τούρκους!

Φυσικά, αυτά αποτελούν αστειότητες, όμως όλοι έχουμε δει ότι η κοινωνία μας περνά κρίση, και πράγματα που παλιά θα ήταν αδιανόητα να συζητηθούν, όπως για παράδειγμα το ερώτημα αν μας… «ψεκάζουν», φτάνουμε στο σημείο να μας απασχολούν σοβαρά.

Βεβαίως, αυτό που έχουμε να πούμε είναι ότι, αν υπάρχει περίπτωση να «ψεκάζουν» κάποιους, σίγουρα τη μεγαλύτερη δόση την έχουν εισπνεύσει αυτοί που ισχυρίζονται ότι η Κων/πολη παραδόθηκε, καθώς αυτές οι απόψεις ισοδυναμούν με βιασμό όλων των σύγχρονων της Άλωσης πηγών. Είχαμε ξαναπεί, στο άρθρο μας όπου διαψεύσαμε την υποτιθέμενη προδοσία της Μονής Βλατάδων κατά την Άλωση της Θεσ/νίκης στα 1430, ότι οι πηγές ακολουθούν μια ιεράρχηση ως προς την αξιολόγηση τους. Το γεγονός ότι ο απολύτως αναξιόπιστος Ιέρακας, αναφέρει στο χρονικό του ένα πλήθος από μυθικές αρλούμπες που γεννήθηκαν έναν αιώνα μετά από την Άλωση της Θεσσαλονίκης, δεν σημαίνει ότι θα παραβλέψουμε αυτά που έζησαν οι αυτόπτες!

Κατά τον ίδιο τρόπο λοιπόν, θα δούμε τις πηγές και μια σύντομη ανάλυση στα παραμύθια περί «παράδοσης» της Κων/πολης το 1453.

 

Τεκμήριο Α΄ - Οι σύγχρονοι της Άλωσης ιστορικοί, Δούκας και Κριτόβουλος, κλείνουν κάθε συζήτηση περί «παράδοσης» της Πόλης είτε ολικής, είτε μερικής. Η πόλη δεν παραδόθηκε, και γι’ αυτό ολόκληρη παραδόθηκε στη φωτιά, τον όλεθρο και την αιχμαλωσία:

(Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 68 και 127)

 

Τεκμήριο Β΄ - Ουδεμία αναφορά σε συνθηκολόγηση υπάρχει είτε σε ελληνικές, είτε σε δυτικές, είτε σε τουρκικές πηγές σύγχρονες της Άλωσης παρά μόνο σε διηγήσεις που γεννήθηκαν αιώνες μετά την Άλωση:

(Χαιρέτη Μαρία (βιβλιοκρισία στο Runciman, 'The fall of Constantinople 1453'), στη «Μνημοσύνη», τόμ. 1 (1967), σελ. 334-335)

 

Τεκμήριο Γ΄ - Ο μύθος της μερικής συνθηκολόγησης γεννήθηκε με το επιχείρημα της διάσωσης άθικτων εκκλησιών σε ορισμένες περιοχές, όμως τα στοιχεία καταρρίπτουν την δικαιολογία αυτή:

(Χαιρέτη Μαρία (βιβλιοκρισία στο Runciman, 'The fall of Constantinople 1453'), στη «Μνημοσύνη», τόμ. 1 (1967), σελ. 336)

 

9. Επίλογος

Ελπίζουμε το άρθρο αυτό να εκπληρώσει το στόχο του, που είναι να προσφέρει έναν τεκμηριωμένο αντίλογο στους κάθε λογής αποδομητές της ιστορίας. Ελπίζουμε οι άνθρωποι αυτοί να πάρουν τελικά απόφαση ότι το υβρεολόγιο τους στηρίζεται σε κατασκευασμένους μύθους που εξυπηρετούν όχι ιστορικές αλλά ιδεολογικές θέσεις.

Τα δεδομένα άλλωστε είναι συγκεκριμένα:

- Ποιοι δικαιώθηκαν τελικά στην ιστορία αυτή;

- Ποιοι ήταν οι ρεαλιστές, και ποιοι οι «υπνοβάτες»;

- Ποιοι είχαν υπολογίσει σωστά την αδυναμία των δυτικών να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους;

- Ποιοι είχαν εξάγει τα ορθότερα συμπεράσματα για τη στάση που επρόκειτο να κρατήσει ο Πάπας;

 

Η Κων/πολη στα μέσα του 15^ου αιώνα ήταν μια σκιά του παλιού εαυτού της. Για τους Τούρκους ήταν περισσότερο ένα σύμβολο παρά μια πόλη ικανή να τους δοξάσει λόγω της ισχυρής της αντίστασης. Από τις 50.000 του πληθυσμού, στην ιδανική περίπτωση θα μπορούσαν να προκύψουν 10.000 ένοπλοι όλοι κι όλοι απέναντι σε ένα στράτευμα περίπου 350.000 ανδρών (ένοπλοι και βοηθητικοί)[28]. Αν όμως οι Ανθενωτικοί είχαν πείσει, και οι πλούσιοι είχαν δαπανήσει εγκαίρως μεγάλα ποσά σε ισχυρά αμυντικά έργα έχοντας προετοιμάσει ταυτόχρονα συμφωνίες με μισθοφόρους για στρατό και πλοία, θα υπήρχαν κάποιες ελπίδες σωτηρίας. Ο Ιωσήφ Βρυέννιος και ο Σχολάριος που μιλούν για τα βαλάντια των πλουσίων, αποτελούν πηγές που μαρτυρούν ότι υπήρξε πλούτος που όμως ελάχιστοι θέλησαν να δαπανήσουν για τη σωτηρία της Πόλης, όπως ο Λουκάς Νοταράς.

Επίσης, η ηρωική άμυνα των πολιορκημένων έδειξε αδυναμίες στην πλευρά των Τούρκων και αν είχαν προετοιμαστεί σωστά οι βυζαντινοί θα μπορούσε ίσως η στρατηγική της κατά μέτωπο επίθεσης των Οθωμανών να είχε μετατραπεί σε μακροχρόνια πολιορκία με άγνωστη κατάληξη. Σε κάθε περίπτωση, όμως, όταν κάθονταν όλοι με σταυρωμένα τα χέρια περιμένοντας ότι θα τους σώσουν οι δυτικοί, όπως ομολογεί ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, τότε ο χρόνος κυλά εις όφελος των Τούρκων. Οι αμυνόμενοι ήταν τελικά ελάχιστοι και οι εχθροί πάρα πολλοί. Οι Ενωτικοί αντί να συκοφαντούν τους Ανθενωτικούς, όφειλαν να δουν ρεαλιστικά την κατάσταση που δημιουργήθηκε μετά τη συντριβή στη Βάρνα το 1444, και από τότε οι βυζαντινοί θα έπρεπε να έχουν στραφεί ενωμένοι σε άλλες λύσεις και να μην ελπίζουν μάταια σε μια επόμενη σταυροφορία των δυτικών.

 

Η Άλωση, οι «μύθοι» και η Ελένη Αρβελέρ (μέρος δεύτερο)

Σημειώσεις

---

[1] Κ. Θ. Δημαράς, «Νεοελληνικός διαφωτισμός», 7η έκδ., Ερμής, Αθήνα 1998, σελ. 333.

[2] Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Νεοελληνικός διαφωτισμός», 3η έκδ., ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000, σελ. 360.

[3] Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως της Κωνσταντινουπόλεως (1453)», ανατύπωση 2ης έκδ., Πουρναράς, Θεσσαλονίκη 1993 (c1953), σελ. 19.

[4] Λήμμα «Δούκας», στο Συλλογικό έργο, «Εγκυκλοπαιδικό Προσωπογραφικό Λεξικό Βυζαντινής Ιστορίας και Πολιτισμού» (ΕΠΛΒΙΠ) (επιμ. Σαββίδης Αλέξης), τόμ. 6, εκδ. Ιωλκός-Μέτρον, Αθήνα 2006, σελ. 228.

[5] Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος Β΄ Σχολάριος. Βίος-συγγράμματα-διδασκαλία» (σειρά «Ανάλεκτα Βλατάδων» #30), Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1980, σελ. 26.

[6] Για τους «700», βλ. Κουταβά-Δεληβοριά Βαρβάρα, «Χρονογραφική και Χαρτογραφική αποτύπωση της Αλώσεως», Ίδρυμα Γουλανδρή-Χορν, Αθήνα 2003, σελ. 26.

[7] Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος …», ό.π., σελ. 54.

[8] Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος …», ό.π., σελ. 54-55.

[9] Ζακυθηνός Διονύσιος, «Ιδεολογικαί συγκρούσεις εις την πολιορκουμένην Κωνσταντινούπολιν», «Νέα Εστία», Τομος ΜΖ΄, τεύχ. 551 (ΙΟΥΝΙΟΣ 1950), σελ. 798.

[10] Βλ. Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος …», ό.π., σελ. 58-59.

[11] Ζήσης Θεόδωρος, «Γεννάδιος …», ό.π., σελ. 182.

[12] Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα τα ευρισκόμενα» (Oeuvres Completes de Georges Scholarios), τόμ. 4, Paris 1935, σελ. 217.

[13] Κουκουλές Φαίδων, «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός», τόμ. Β2, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 1948-1955, σελ. 130-131.

[14] Στο παραπάνω απόσπασμα, ο Θεόδωρος Ζήσης γράφει ότι ο Σχολάριος «παρέμεινεν εις το κελλίον του» «μετά την ενωτικήν λειτουργίαν της 12^ης Δεκεμβρίου 1452», και η ασάφεια της διατύπωσης μάς έβαλε σε σκέψεις, μήπως ο Σχολάριος από τις 27 Νοεμβρίου μέχρι τις 12 Δεκεμβρίου έκανε και κάποια άλλη δημόσια παρέμβαση. Εμείς πάντως, απ’ όσα αναφέρονται, κατανοούμε ότι ο Σχολάριος σταμάτησε να παρεμβαίνει δημόσια στις 27 Νοεμβρίου. Υπάρχει βεβαίως μια επιστολή του Γενναδίου στις 15 Νοεμβρίου (Άπαντα, τόμ. 3, σελ. 166-170), στην οποία αναφέρει ότι αν κληθεί από τις αρχές της πόλης, είναι διατεθειμένος να συζητήσει τα θεολογικά προβλήματα με τον Καρδινάλιο. Όμως το γεγονός ότι στις 27 Νοεμβρίου μοίρασε σε ολόκληρη την πόλη γραπτώς τις θέσεις του, σημαίνει ότι δεν είχε άλλο τρόπο να παρέμβει στις διαδικασίες και έτσι ομολογεί εκεί ότι τερματίζει τις προσπάθειες του. Δυστυχώς δεν βλέπουμε να μας παρέχει κάποια πληροφορία ο καθ. Ζήσης που να δείχνει ότι στις δεκαπέντε αυτές ημέρες ο Σχολάριος έκανε κάποια άλλη παρέμβαση, αλλά θα ήταν και παράλογο, να έχει δεσμευθεί δημοσίως από τις 27 Νοεμβρίου ότι θα σιωπήσει, και αυτός να συνεχίζει τις ανοιχτές παρεμβάσεις! Εκτός αν ο καθ. Ζήσης αναφέρει την 12^η Δεκεμβρίου σαν ορόσημο, για να δείξει ότι ακόμα και τότε ο Σχολάριος δεν παρέβη την υπόσχεση του, ή αν όντως ο Σχολάριος κάποια στιγμή από τις 27 Νοεμβρίου έως τις 12 Δεκεμβρίου κλήθηκε για να συζητήσει με τον Καρδινάλιο, οπότε βγήκε από το μοναστήρι για να πάει στο παλάτι, και πάλι όμως δεν μιλάμε για ανοιχτή δημόσια παρέμβαση.

 

[15] Δούκας, στο Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 50.

[16] Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 163.

[17] Βλ. Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 149 και εξής.

[18] Βλ. Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 160-162.

[19] Βλ. Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 158-160 και 192-193.

[20] Κουταβά-Δεληβοριά Βαρβάρα, «Χρονογραφική …», ό.π., σελ. 19.

[21] Βλ. Τωμαδάκης Νικόλαος, «Περί Αλώσεως …», ό.π., σελ. 61. Βλ. και Michaelis Ducae nepotis (Δούκας Μιχαήλ), «Historia byzantina», CSHB, Bonnae 1834, σελ. 283,19-20.

[22] Ο Σχολάριος σημειώνει: «Εν δε ταις των χρημάτων στενότησιν αντί κοινού πρυτανείου τη πόλει τους οίκοι θησαυρούς ανιέντα», στο: Petit L. - Siderides Χ. - Jugie Μ., «Γεωργίου του Σχολαρίου Άπαντα …», τόμ. 4, ό.π., σελ. 493.

[23] Βλ. Σάθας N. Κωνσταντίνος, «Nεοελληνική φιλολογία. Bιογραφίαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Eλλήνων (1453-1821)», εν Αθήναις 1868, σελ. 23-24.

[24] Πλουμίδης Γεώργιος, «Ιστορική Μάθηση - Προτάσεις για τις Πηγές και τη Μεθοδολογία στην Ιστορία», Βιβλιοπ. Διονυσίου Νότη Καραβία, Αθήνα 2010, σελ. 66.

[25] Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, «Εισαγωγή στην Τεχνική της Επιστημονικής Ιστορικής Εργασίας», 3η ανατύπωση, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993, σελ. 79.

[26] Μεταλληνός Δ. Γεώργιος, «Εγκόλπιο Επιστημονικής Έρευνας», 3η έκδ., Αρμός, Αθήνα 1998, σελ. 27.

[27] Βλ. «Νέα Εστία», έτος ΚΖ΄, τόμ. 53 (1953), τεύχ. 622 (1 ΙΟΥΝΙΟΥ), σελ. 744-754.

[28] Εξάγουμε έναν μέσο όρο από τους αριθμούς που διασώζουν οι πηγές όπως αναφέρονται στο: Κουταβά-Δεληβοριά Βαρβάρα, «Χρονογραφική και Χαρτογραφική αποτύπωση …», ό.π., σελ. 29.